Science Café Utrecht
Beelden van gezondheid zijn overal te zien: van reclameborden die vertellen meer salade te eten, soeprecepten om zo snel mogelijk af te vallen, tot fitspo van gespierde influencers op Instagram. Gezondheidspsycholoog dr. Catharine Evers (UU) onderzoekt deze ontwikkelingen op social media. Welk beeld schetsen zij van gezondheid? En wat doet dat met ons? Cultuurhistoricus dr. Jon Verriet laat zien hoe deze ideeën over wat gezond is terug te vinden zijn in de geschiedenis van gezondheid in Nederland, waarin ‘gezondheid’ steeds meer gezien wordt als een individuele verantwoordelijkheid.
Wat je gezond noemt
Wat betekent gezond zijn eigenlijk? Als je kijkt naar de adviezen die de overheid ons geeft, lijkt ‘gezond zijn’ vooral te gaan over wat je zelf kan bereiken: drink een extra glaasje water, neem eens tijd om een boek te lezen, ga na het werk nog even zwemmen, maak als lunch eens een salade. Dat zijn enkele van de tips van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Gezondheid gaat hier vooral over voeding en sport, en jouw eigen verantwoordelijkheid daarin.
Die nadruk op het individu zie je ook in de geschiedenis terug, vertelt cultuurhistoricus dr. Jon Verriet. Door de oprichting van het Voedingscentrum in 1941, toen nog “Voorlichtingsbureau voor de Voeding”, wilde de overheid het publiek over eten onderwijzen. Initieel, tijdens de tweede wereldoorlog, betekende dat met tulpenbollen leren koken. Maar na de oorlog hadden Nederlanders voor het eerst te veel: overvoeding aan vet, zout, en suiker was opeens mogelijk – het voorlichtingsbureau sloeg om naar preventie.
Daarnaast betekent gezondheid ook… geld! In een video van 2013 legt het RIVM uit dat we honderden miljoenen euro's kunnen zouden besparen als we de gezondheid van werknemers met een half procent verbeteren. Met een dik poppetje dat worstelt om op te staan vertelt de video: “de belangrijkste oorzaak van ziekte is een ongezonde leefstijl”. Gezondheid wordt hier dus ook direct gekoppeld aan een bepaald lichaamsbeeld: dun is gezond, dik is ongezond.
JE EIGEN VERANTWOORDELIJKHEID
De nadruk in de boodschappen ligt dus vooral op een gezonde leefstijl en individuele keuzes van mensen. Dat zie je terug op de sociale media: zogenoemde fitfluencers worden door duizenden gevolgd, en laten je zien wat je door zo’n gezonde leefstijl kan bereiken. “Als iemand je motiveert te sporten is dat natuurlijk goed”, zegt gezondheidspsycholoog dr. Catharine Evers (UU), “maar wanneer jij jezelf vergelijkt in een negatieve spiraal, dus dat je altijd onderdoet aan anderen, en dat je het gevoel hebt dat je dat nooit kunt bereiken – en dan wordt het natuurlijk vaak mooier gemaakt op social media – dat leidt dat ongezond gedrag”. Dat is dus eigenlijk helemaal niet meer gezond, en toch gebeurt het steeds vaker. Evers laat de trailer van de documentaire “Ziek Gespierd” (NRC) zien: Jorjen Neumann, 23 jaar oud, is al zeven jaar bezig van een eetstoornis te herstellen. Beelden op social media lieten hem denken: een normaal mannelijk lichaam heeft een six-pack. “Toen dacht ik als ik aandacht wil krijgen moet ik zorgen dat ik ook een six-pack heb… beetje bij beetje ben ik daarin doorgeslagen”.
ALLES ONDER CONTROLE
Het voorbeeld van Neumann laat zien dat gezondheid ook obsessief kan worden: je kan altijd gespierder zijn, minder vettig eten, meer sporten. Er is geen bovengrens. Als je het idee hebt dat je je gezondheid helemaal in eigen hand hebt, impliceert dat je de totale controle erover hebt. “Maar”, zegt Verriet, “de keerzijde van de narratief dat we het zelf in de hand hebben is, is dat we ons schamen en schuldig voelen op het moment dat het niet lukt. (…) Iedereen die een keer goed ziek is geworden weet hoe cru dat kan zijn als je dan het gevoel hebt dat het je eigen schuld is”. Maar dat beeld is niet compleet, want gezondheid wordt ook beïnvloed door dingen zoals waar je opgegroeid bent, hoe je genetische aanleg is, of wat je sociaaleconomische status is - dus of je bijvoorbeeld schulden hebt of twee banen hebt voor minimumloon.
BREDER PERSPECTIEF
“Gezondheid is een heel complex cluster van gedragingen en omstandigheden, waar je maar beperkt invloed op hebt”, zo Verriet. We moeten het dus niet alleen over sporten en eten hebben, maar gezondheid in breder perspectief zien. Gezondheid is ook een politieke verantwoordelijkheid, en een echt gezond leven bereik je niet met alleen ‘nog even gaan zwemmen na je werk’. Het huidige neoliberale gezondheidsbeleid met een nadruk op individuele verantwoordelijkheid is te beperkt. Het thema gezondheid is inherent politiek: het heeft immers alles te maken met wie welke kansen heeft op welk gezond leven. Dus wanneer het volgende reclamebord op je afkomt dat je vertelt dat je meer salade moet eten, vraag je af: welk beeld van gezondheid zit hierachter? En welke perspectief zie je hier niet?
