Het woord ‘sorry’ is bijna over de gehele wereld te begrijpen. Maar als we onze excuses aanbieden, bedoelen we dan ook hetzelfde? Wij interviewden hierover Dr. Eva Ogiermann, taalkundige aan het King’s College University in Londen, om dit beter te begrijpen. Volgens Ogiermann bestaat er niet zoiets als een ‘universeel excuses’ dat overal ter wereld hetzelfde wordt uitgesproken en geaccepteerd. De manier waarop wij spijt betuigen wordt in hoge mate gevormd door de (beleefdheids-)cultuur waarin we opgroeien. Ogiermann onderzoekt de invloed van verschillende culturen op taalgebruik. Zij vergeleek taalhandelingen in het Engels, Duits, Pools en Russisch en bestudeert de verschillende cultuurspecifieke percepties van beleefdheid.
Sorry voor de vissen
Zijn er werkelijk verschillen in hoe mensen spijt betuigen in andere talen en culturen, en zo ja, hoe zit dat precies? Om hier antwoord op te krijgen, legde Ogiermann mensen uit verschillende culturen – Britten, Duitsers, Polen en Russen – een scenario voor waarin ze zogenaamd iets verkeerd zouden hebben gedaan. Hoe zouden ze in deze situatie hun excuses aanbieden? Bijvoorbeeld het volgende scenario: stel, een vriendin gaat op vakantie en vraagt jou om af en toe haar vissen eten te geven. Jij hebt dit echter niet gedaan en de vissen hebben jouw nalatigheid helaas niet overleefd. Je vriendin komt nu verhaal halen. Hoe zou jij reageren?
De verschillende manieren waarop mensen uit andere culturen hun excuses aanboden kwam duidelijk naar voren in het onderzoek. Zo bestond een typisch Britse verontschuldiging weliswaar uit het toegeven van de feiten (“de vissen zijn gestorven terwijl je weg was”), maar was er nauwelijks sprake van openlijke erkenning van de eigen verantwoordelijkheid (“ik weet niet precies wat er is gebeurd, misschien heb ik ze niet genoeg eten gegeven”). In tegenstelling tot de Britten boden Russen en Polen veel uitgebreider hun excuses aan. Bovendien legden ze duidelijk de schuld bij zichzelf, zoals: “ik heb je vissen verwaarloosd”, of: “ik heb je vertrouwen beschaamd, ik ben een slechte vriendin”. Met behulp van deze en vele andere scenario’s die verontschuldigingen vereisten, concludeerde Ogiermann dat de verontschuldigingen niet slechts op taalkundig vlak verschillen: ze toonden uiteenlopende culturele beleefdheidsvormen aan.
Waar liggen die culturele verschillen op het gebied van beleefdheid precies? Ogiermann legt uit dat je onderscheid kan maken tussen positieve en negatieve beleefdheidsculturen. “Negatieve beleefdheidsculturen zijn vaak deel van een meer individualistische samenleving, zoals Groot-Brittannië. Als gevolg hiervan leggen de Britten over het algemeen meer de nadruk op oppervlakkige excuses”, vertelt Ogiermann. Denk bijvoorbeeld aan de situatie dat je tegen iemand aanbotst op straat. Door snel ‘sorry’ te mompelen, geef je aan dat je niet intentioneel inbreuk wilde maken op de persoonlijke ruimte van de ander. Privacy en persoonlijke ruimte van het individu wordt meer gerespecteerd in de individualistische samenleving, en een inbreuk daarop vraagt daarom om een snel oppervlakkig excuus in de negatieve beleefdheidscultuur.
Russen en Polen maken eerder deel uit van een positieve beleefdheidscultuur, als zijnde collectivistische samenlevingen. Ogiermann: “In deze samenleving kunnen jouw misstappen ook een slechte uitwerking hebben op de mensen in je directe kring. Een uitgebreide spijtbetuiging waarin je de schuld op je neemt is essentieel, want je wil immers nog steeds worden geaccepteerd binnen de gemeenschap.” Reputatie speelt een cruciale rol in de collectivistische beleefdheidscultuur. Voor de meeste Russen is het daarom veel belangrijker om fouten recht te zetten dan in de Britse val-mij-niet-lastig-individualistische samenleving. “De excuses moeten substantieel zijn en de toehoorder een goed gevoel over zichzelf geven”, aldus Ogiermann. De ‘sorry’ – zelfs in het openbaar – moet dus niet slechts overkomen als een vereiste voor sociale etiquette, maar als een oprechte verontschuldiging.
Een culturele beleefdheidskloof
In het geval van een conflict tussen een Brit en een Rus, kunnen de twee dus van mening verschillen of er daadwerkelijk excuses zijn gemaakt. Waar de Brit misschien denkt dat de kous af is met een simpele ‘sorry’, verwacht de Rus een meer uitgebreide spijtbetuiging en erkenning van verantwoordelijkheid voor de begane misstap. Dit kan tot veel verwarring leiden tussen de verschillende beleefdheidsculturen. Is er een manier om deze culturele kloof te overbruggen? Ogiermann legt uit dat dit niet vanzelf gaat: “We groeien op in verschillende samenlevingen en ontwikkelen verschillende culturele waarden. Dit vormt de manier waarop we denken en handelen, zeker wanneer er iets mis gaat en we een excuus verwachten of aanbieden. Dan handelen we vanuit onderbuikgevoel.”
Volgens Ogiermann ligt de sleutel tot deze verschillen vooral bij het beter begrijpen van elkaars culturele verschillen: “Hoe meer mensen je tegenkomt uit verschillende culturen, hoe meer je je bewust bent van andere beleefdheidsculturen dan die waarin jij bent opgegroeid. Als gevolg daarvan kan je voortaan beter inzien hoe te reageren in een situatie die vraagt om excuses.”
In een serie van zes artikelen onderzoeken Larissa Biemond en Nienke Floor het fenomeen excuses. Iedere week bekijken zij excuses vanuit een andere wetenschappelijke invalshoek. Wanneer is een excuses nodig? Hoe zeg je sorry? Zijn er verschillen tussen persoonlijke en publieke of politieke spijtbetuigingen? En zijn officiële verontschuldigingen een effectief middel in het helen van wonden uit het verleden?
