Naastenliefde is voor veel religies een belangrijke bouwsteen. In het ideale geval betekent dat een leven zonder zonde. Worden er toch fouten gemaakt, dan dien je deze weer te repareren. Denk bijvoorbeeld aan biechthokjes, waar je terecht kan voor vergeving van je zonden en verzoening met God. In onze zoektocht naar de betekenis van excuses vroegen wij ons daarom af: wat kan de theologie ons vertellen over de rol van excuses in onze maatschappij? Welke lessen kunnen we trekken uit religieuze opvattingen en tradities omtrent fouten en vergeving?
“De theologie kan helpen om scherp te houden wat het doel is van excuses”, vertelt theoloog prof. dr. Marcel Poorthuis. In zijn kantoor aan de Nieuwegracht, vroegen wij hem naar zijn visie op de rol van excuses. Poorthuis is emeritus hoogleraar interreligieuze dialoog. Aan onder meer de Universiteit van Tilburg deed hij onderzoek naar de onderlinge verhoudingen tussen jodendom, christendom en islam. In die context bestudeerde hij hoe in de maatschappij om wordt gegaan met misstappen uit het verleden. Binnen religieuze instituten, maar ook in het maatschappelijke en politieke debat.
Religie als duwtje in de rug
“Vanuit religieuze tradities bezien, draaien excuses primair om het herstellen van relaties”, legt Poorthuis uit. Voor de gelovige ook die met God, en voor ieder mens in ieder geval de band met elkaar. Door excuses te maken, erken je dat er iets fout is gegaan en neem je verantwoordelijkheid. Daarmee ontstaat er ruimte om weer nader tot de ander te komen. “Excuses moeten gericht zijn op het creëren van gezamenlijkheid”, zegt Poorthuis. Verbroederen doe je samen.
Momenten van verzoening zijn in veel religies gemarkeerd in de kalender. Iedere zondag in de kerk, word je geacht niet met ruzie in de banken te zitten. En momenten als Pasen, Jom Kipoer en de ramadan staan traditioneel in het teken van verzoening en vergeving. Matzes en amandelspijs zijn moeilijker verteerbaar als er nog een nare smaak van woede, grieven en onderhuidse spanning in de mond zit. Je kan er dus maar beter voor zorgen dat excuses gemaakt zijn en vergeving is geschonken voor je aan tafel aanschuift. Fouten toegeven en daarvoor sorry zeggen is niet altijd makkelijk. Vaste momenten kunnen een duwtje in de rug zijn om toch stappen te zetten naar het sluiten van vrede. Poorthuis noemt deze momenten dan ook toepasselijk “steunpunten”.
Gepast gedenken
Dergelijke feestdagen betreffen vooral ruzies in de persoonlijke sfeer. Hoe zit het bij bredere, maatschappelijke conflicten? Hoe gaan we om met complexe en pijnlijke kwesties uit het verleden? Ook daar kunnen steunpunten helpen. Poorthuis dicht enorme waarde toe aan momenten van collectieve herdenking, zoals Ketikoti en de Nationale Dodenherdenking op 4 mei. Die zijn nodig om stukje bij beetje met het verleden in het reine te kunnen komen. “Dat wat je vergeet blijft z’n tol eisen. Dat wat je gedenkt kan je achter je laten,” aldus Poorthuis. Het is daarom van groot belang om terugkerend stil te staan bij donkere periodes en gebeurtenissen. Maar niet alleen stilstaan, we moeten met het verleden aan de slag. Geschiedschrijving en verhalen van betrokkenen spelen daarin een grote rol. “We moeten goed weten wát we moeten gedenken, waar oude wonden liggen en hoe die anno nu doorwerken, voordat men over gepaste excuses kan beginnen te denken”, legt Poorthuis uit.
Gepaste excuses, hoe zien die er dan uit? Poorthuis blikt terug naar augustus 1997, naar de officiële herdenking van de Japanse bezetting van Nederlands-Indië tijdens de Tweede Wereldoorlog. Kardinaal Peter Shirayanagi, toenmalig aartsbisschop van Tokyo, bracht een bezoek aan Den Haag. Al jarenlang reisde hij langs alle landen die te lijden hadden onder de Japanse bezetting. Om oorlogsslachtoffers te ontmoeten, zijn verantwoordelijkheid te nemen voor het falen van zijn kerk in de oorlogsjaren en zijn excuses aan te bieden. Zijn bezoek in Nederland ligt gevoelig. De kardinaal realiseert zich dat zijn aanwezigheid bij de officiële kranslegging bij het Indisch monument voor ophef kan zorgen. Hij besluit zich niet op te dringen, maar toch voorzichtig toenadering te zoeken. Een dag later bezoekt hij het monument en legt in stilte alsnog een krans. Zijn innemendheid viel in goede aarde.
Het doel voorbij
Een dergelijk inlevingsvermogen en begrip voor de gevoelens van de ander zijn bij excuses essentieel om de weg naar verzoening af te kunnen leggen. Helaas, ziet Poorthuis, willen we die bestemming wel eens uit het oog verliezen. Met het tegendeel, polarisatie en vervreemding van elkaar, als gevolg. “Als we vergeten dat excuses verbroedering en samenzijn als doel hebben, dan wordt daadwerkelijk herstel geremd”, aldus Poorthuis. Je hoeft maar te denken aan alle commotie rondom de zwartepietendiscussie de afgelopen jaren, om in te voelen waar Poorthuis op doelt.
Het idee dat verontschuldigingen draaien om toenadering tot elkaar legt bloot dat we er niet lichtzinnig mee om moeten springen. We moeten erkennen hoe moeilijk het kan zijn om onenigheid tussen twee partijen op een prettige manier op te lossen. Conflicten kunnen zo complex en gevoelig zijn, dat uiteindelijke verzoening veel tijd en aandacht vraagt. Maar tegelijk leert dit ons ook hoe waardevol het is als het toch lukt om, doordacht en doorvoeld, je excuses aan te bieden. “Want excuses”, zegt Poorthuis, ondanks dat ze gedane zaken uit het verleden betreffen, “zijn uiteindelijk de poort naar een positieve toekomst.”
In een serie van zes artikelen onderzoeken Larissa Biemond en Nienke Floor het fenomeen excuses. Iedere week bekijken zij excuses vanuit een andere wetenschappelijke invalshoek. Wanneer is een excuses nodig? Hoe zeg je sorry? Zijn er verschillen tussen persoonlijke en publieke of politieke spijtbetuigingen? En zijn officiële verontschuldigingen een effectief middel in het helen van wonden uit het verleden?
