Filosofisch Café
Stel je voor:
Het asfalt suist onder je wielen en je voelt de hete adem van de drukke stad in je nek. In alle haast vergeet je goed om je heen te kijken, terwijl je richting het zebrapad fietst. Een miljoen ogen kijken over je schouder mee. Elke stap die je zet, elke uitgave die je doet, alles belandt in een overheidsdatabase. Je gedrag wordt gemonitord, geïnterpreteerd en vervolgens publiek gemaakt. Met piepende remmen breng je je fiets tot stilstand. Net op tijd. Je voelt de schrik in je lijf. Als je tegen die mevrouw was opgebotst kon je die vliegvakantie vaarwel zeggen. Snel duw je de trappers weer vooruit. Op naar de bloemenzaak om een mooie bos rode bloemen te sturen naar je moeder. Daar scoor je punten mee!
Kun je spreken van moreel burgerschap in een samenleving waarin mensen zich goed gedragen, omdat het pluspunten oplevert? Filosofe Dascha Düring vraagt het zich af tijdens het Filosofisch Café: China en het sociaal krediet-systeem.
Gevoel van veiligheid
"In het Westen wordt er vooral met scepsis en angst gereageerd op de plannen voor het Chinese puntensysteem, maar dat is in China zelf wel anders", begint Düring. Voor de economische hervormingen vanaf 1978 bestond er in China een papieren 'surveillancesysteem'. Dat werd nutteloos toen veel mensen verhuisden. De Chinese staat raakte het overzicht over haar burgers kwijt, met veel fraude en corruptie tot gevolg. Burgers verloren hun houvast en het vertrouwen in elkaar, en raakten vervreemd van hun traditionele cultuur. Veel mensen hebben het idee dat een nieuw sociaal krediet-systeem het gevoel van veiligheid en trots op de eigen staat weer kan terugbrengen.
Al in 2014 ontstond het plan om zo'n sociaal krediet-systeem te ontwikkelen. Kern van het systeem is dat burgers en organisaties een score krijgen op basis van een grote hoeveelheid verzamelde data. Niet alleen financiële kredietwaardigheid, maar ook persoonlijke kenmerken, sociale connecties en sociaal gedrag worden bijgehouden. Modelgedrag wordt beloond, overtredingen en ander ongewenst gedrag worden bestraft. Een slechte score kan bijvoorbeeld leiden tot problemen bij het reizen met openbaar vervoer of het huren van een huis. Zo worden burgers aangezet tot het vertonen van 'goed' gedrag. Althans, dat is wat de Chinese overheid en een groot deel van de bevolking ervan verwacht.
Burger met moraal
Düring: "Stel dat je een kind redt uit het water, enkel omdat er omstanders bij staan die je belonen wanneer je dat doet. Handel je dan moreel? Nee, pas als je het intrinsiek belangrijk vindt om het kind te redden, zonder andere motieven, dan heeft je handeling morele waarde." Deze gedachtengang vind je in het Confucianisme, dat ervan uit gaat dat een mens zichzelf in zijn leven polijst om de natuurlijke neiging te verkrijgen om het goede te doen zonder dat diegene er iets voor terug krijgt. Dat doe je door te reflecteren op je eigen ervaringen. Het deed pijn toen iemand je sloeg, dus wil je dat een ander niet aandoen. Maar ook aan de hand van inspiratie en voorbeelden die je krijgt van mensen waarmee je je verbonden voelt, leer je wat goed doen volgens jou is.
Wat als elke vorm van privacy ontbreekt?
Het sociaal krediet-systeem zorgt ervoor dat je wenselijk gedrag gaat vertonen. Niet omdat je het zelf goed vindt, maar omdat je hiervoor beloond wordt. "Wanneer er constant iemand meekijkt, heb je geen privé toegang meer tot je eigen gedachten. Je eigen privé binnenwereld staat door dit systeem op losse schroeven", legt Düring uit. Kan iemand zich onder die omstandigheden wel ontwikkelen tot een persoon die persoonlijke verantwoordelijkheid voelt voor zijn eigen handelen?
Afsluitende vraagtekens
Naast de vraag of het systeem haar burgers ook echt opvoedt tot 'goede' burgers, zijn er nog een aantal andere vragen over het inzetten ervan. Hoe vatbaar is het systeem voor misbruik, zoals hackers of manipulatie vanuit de overheid? Er is geen opt-out mogelijkheid. Als je protesteert tegen het systeem of de overheid, dan daalt je score drastisch. Hoe zit het met de mogelijkheid om het systeem te betwisten wanneer je ten onrechte op de 'rode lijst' terecht komt? Wie bepaalt wat moreel gedrag is binnen het systeem? Gaan verschillende sociale klasses zich verder van elkaar vervreemden? En nog belangrijker, kunnen we het nog terugdraaien als het eenmaal ingevoerd is, of wordt het zo alomvattend dat het een eigen leven gaat leiden?
Het lijkt misschien ver weg, maar vergis je niet. Ook in het Westen hangt onze privé binnenwereld aan een dun draadje, waarschuwt Düring: "Nederlandse jongeren spenderen soms wel 12 uur per dag op social media. Alles over hen verschijnt op het internet. Wat betekent dat voor hoe onze samenleving er in de toekomst uit gaat zien?"
