Science Café Utrecht
Of het nu gaat om online nepberichten, reclames langs de snelweg, of politici die de waarheid verdraaien. Zonder dat we er ons altijd bewust van zijn, wordt ons denken en gedrag dagelijks van buitenaf gestuurd. Hoe werkt die beïnvloeding precies? Waar ligt de grens tussen een duwtje in de goede richting en manipulatie? Moeten we ons ertegen wapenen? Presentator Mustafa Marghadi praat er tijdens het eerste Science Café over met drie wetenschappers: psycholoog prof. dr. Denise de Ridder, bestuurskundige dr. Thomas Schillemans en mediawetenschapper dr. Dan Hassler-Forest.
Nudging
Het definiëren van manipulatie is een heikele taak, geven de wetenschappers toe. Natuurlijk heeft het woord een negatieve connotatie, tegenover het meer neutrale 'beïnvloeding', maar waar de grens precies ligt is onduidelijk. Is er sprake van manipulatie als we zodanig gestuurd worden dat we geen vrije keuze meer kunnen maken? Misschien. Maar we nemen de hele dag door microbeslissingen, en daarin worden we voortdurend 'gemanipuleerd'. Je keuze is nooit volledig vrij.
Denise de Ridder doet onderzoek naar de invloed van omgevingsfactoren op (on)gezond consumentengedrag. Een gemiddeld bezoekje aan de supermarkt is een ware test voor onze wilskracht. Met schreeuwende verpakkingen op prominente plekken proberen voedselproducenten ons te verleiden tot impulsaankopen. Het merendeel van die keuzes, stelt de Ridder, is ongezond, en zo wordt het consumenten behoorlijk lastig gemaakt gezond te leven. Met wilskracht alleen redden we het bovendien vaak niet: we zijn luie kiezers en nemen wat op ooghoogte ligt.
Volgens De Ridder is nudgingdé manier om dat soort commerciële manipulatie tegen te gaan. Het is een specifieke vorm van beïnvloeding, waar bijvoorbeeld de overheid ingrepen doet in de omgeving om mensen te helpen bij het maken van de door hen gewenste keuze. Zonder de ongewenste keuze te verbieden. Zo kun je ongezonde producten op minder prominente plekken in de supermarkt leggen. Ook hier lijkt de grens tussen beïnvloeding en manipulatie dun. Maar als de meeste mensen graag gezond willen leven, waarom zou de overheid daar dan niet bij mogen helpen?
Grof geschut
Dat de overheid aan gedragsbeïnvloeding doet, is volgens Thomas Schillemans een simpel feit. Nieuwer is de mate waarin politici de media gebruiken om kiezers te verleiden. Spindoctors komen met steeds grover geschut, sterkere framingen hardere beloften. Schillemans denkt dat de oorzaak daarvan ligt in het feit dat er simpelweg meer te manipuleren valt. Er zijn veel zwevende kiezers die zich niet meer als vanzelfsprekend met een partij verbonden voelen. De verzuiling heeft plaatsgemaakt voor politieke versnippering, en daar spelen politici handig op in. Maar wij zijn er volgens Schillemans zelf verantwoordelijk voor te bepalen of politici daarin te ver gaan of niet. Dat Jesse Klaver het verhaal van zijn jeugd wat dik aanzet moet kunnen, vindt Schillemans: "al lijkt het me niet heel slim."
Tijdens Amerikaanse presidentsverkiezingen zagen we hoe groot de impact van manipulatie kan zijn op het publieke debat. Fake news-berichten verspreid over social media - bijvoorbeeld over de Paus die Trump zou steunen - zorgden voor veel verwarring en ontsteltenis, niet in de laatste plaats omdat zoveel mensen die openlijke misleiding niet herkenden. De oorzaak daarvan ligt volgens Dan Hassler-Forest in de manier waarop het huidige medialandschap in elkaar steekt. Er is een gebrek aan eenduidigheid. De nieuwsverspreiding is volledig gefragmenteerd en gepersonaliseerd. Neem de algoritmes van een bedrijf als Facebook. Die zorgen ervoor dat gebruikers alleen krijgen wat ze willen, want dan is de kans groot dat ze terugkomen. Die logica, stelt Hassler-Forest, maakt van ons minder kritische nieuwsconsumenten: "Op Facebook is nieuws snoepgoed dat constant ons wereldbeeld bevestigt."
Het onderwijs is volgens Hassler-Forest de plek om burgers weerbaarder te maken tegen mediamanipulatie. Ze moeten leren kritische gebruikers te worden van media in plaats van passieve consumenten. De Ridder denkt dat onderwijs alleen niet genoeg is. Het is simpelweg niet realistisch dat we allemaal bewuste mediagebruikers worden, die passiviteit is menselijk: "Er is een beschermende schil nodig, en daar kan de overheid in voorzien." Schillemans vraagt zich af of zo'n rol voor de overheid in de nabije toekomst wel realistisch is: "Voor het sturen van gezond gedrag accepteren we opvallend genoeg meer van de overheid dan wanneer het over inmenging in de media gaat."
Het volgende Science Café vindt plaats op 20 maart en staat volledig in het teken van goede smaak. Wat is goede smaak en wie bepaalt dat?
