Ware schoonheid
De Schepping van Michelangelo, Da Vinci's Laatste Avondmaal en de Mona Lisa: wie kent ze niet? Je zou kunnen zeggen dat het 'mooie, succesvolle' kunstwerken zijn. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat ze voldoen aan een 'goddelijke' verhouding: de gulden snede. Bij de gulden snede verhoudt het grootste van de twee delen zich tot het kleinste, zoals het gehele lijnstuk zich verhoudt tot het grootste. Maar is dit waar, is de gulden snede een formule voor schoonheid? Kunsthistoricus dr. Ghislain Kieft gelooft van niet. De Mona Lisa doet hem weinig: “Als de gulden snede een garantie is voor ware schoonheid, waarom zie ik die dan niet?” Volgens Kieft bestaan er geen universele esthetische principes. Schoonheid moeten we zoeken in de menselijke psychologie.
Tijdens de aftrap van de serie Ware schoonheid toont Kieft een aantal voorbeelden. Dat niet ieders mond openvalt bij kunstwerken die voldoen aan de gulden snede, doet twijfelen aan grote claims die er in de kunstgeschiedenis aan de verhouding zijn toegeschreven. Bovendien, stelt Kieft, kun je je afvragen waar de gulden snede precies zit. Hiernaast zie je de Mona Lisa met daarop de gulden snede. Waarom lopen de lijnen van de bovenkant van het hoofd tot ergens midden op haar handen? Je kan de vlakken net zo goed verschuiven of kleiner of groter maken. Enige willekeur is niet te ontkennen.
Line of beauty
De gulden snede is niet de enige 'truc' om schoonheid te bereiken. Ook de 'line of beauty', een s-vormige lijn die zich afspeelt tegen een driehoek (onderste afbeelding), zou garant staan voor esthetisch succes. Schrijver en kunstschilder William Hogarth beschreef deze lijn in 1753. Hij baseert zijn verhaal op een passage uit een boek van Gian Paolo Lomazzo, waarin Michelangelo geparafraseerd zou worden: “he [de kunstenaar] should alwaies make a figure pyramidall, serpentlike, and multiplied by one and three. In which precept (in mine opinion) the whole mysterie of the arte consisteth.” Voor Kieft is hier weinig mysterieus aan. Waarom we ons aangetrokken voelen door deze vorm verraadt de foto hieronder.
Wat aantrekt is niet de geometrische betekenis van de lijn, maar onze natuur. We hebben een (evolutionair) belang bij de 'line of beauty'. In de psychologie is dit getest met barbiepoppen waarbij de taille-heup verhouding aangepast is. Kieft: “We hebben een fascinatie voor het menselijk lichaam, niet voor de wiskundige of kosmische verhouding die deze representeert.”
Maar hoe zit het dan met die piramidevorm? Als je een marmeren beeld wilt maken waarmee menselijke figuren worden uitgebeeld, een kunstvorm die veel voorkomt in de tijd van Michelangelo, dan wil je niet dat die omvalt. Kieft ziet hier een verklaring voor het belang van de piramidevorm: de basis moet breder zijn dan de top, anders is het kunstwerk instabiel. Het citaat is een praktisch advies, niet esthetisch. Toch is dit later wel zo opgevat, onder andere door Hogarth.
Er zijn volgens Kieft dus geen formules voor schoonheid, in ieder geval, niet voor een universele, objectieve vorm van schoonheid. De fascinatie voor bepaalde soorten kunst, komt vaak voort uit de aantrekkingskracht die de mens heeft tot het menselijke. Schoonheid zit in de mens, en niet daarbuiten, aldus Kieft.
Wil je meer voorbeelden zien van de gulden snede of de 'line of beauty'? Kijk dan de lezing van dr. Ghislain Kieft terug. Volgende week onderzoeken we de relatie tussen waarneming, zintuigen en creativiteit met neurofysiologe dr. Tessa van Leeuwen.
