Weinig mensen weten dat je niet kunt spreken van dé Johannes Passion. In totaal zijn er namelijk vier verschillende versies van het bekende muziekstuk gecomponeerd, en wel in 1724, 1725, 1732 en 1749. Tegenwoordig wordt bijna altijd de versie uit 1749 ten gehore gebracht. Dit is enigszins merkwaardig, aangezien deze versie nooit onder Bach heeft geklonken.
Retoucheren
Musicus en musicoloog dr. Pieter Dirksen sprak tijdens de lunchlezing in de serie Geloof, hoop en liefde over zijn reconstructie van de versie uit 1724. Hij 'retoucheerde' als het ware het stuk dat we al kennen. Hiervoor raadpleegde hij onder andere bronnen uit de Staatsbibliotheek in Berlijn. Van sommige stukken is niet bekend waar deze zich bevinden. Wellicht zijn ze verloren gegaan aangezien Bach sommige aria's op losse blaadjes schreef en hij ook nog wel eens wat uitleende.
De reconstructie van een dergelijk muziekstuk is dus complex, ook omdat het gaat om een work in progress, aldus Dirksen. Bach heeft zijn versie van de Johannes Passion namelijk nooit afgerond. Dit in tegenstelling tot de bekende Mattheus Passion, waarvan ook verschillende versies bestaan, maar die Bach wel voltooide.
In de huid van Bach
Belangrijk bij het reconstrueren van een dergelijk muziekstuk is volgens Dirksen dat je zo dicht mogelijk bij de gedachten van de musicus moet blijven. Je moet proberen in de huid van de componist te kruipen en zijn manier van denken na te gaan, aldus Dirksen. Daarnaast is het belangrijk om niet alleen naar de Johannes Passion zelf, maar ook naar andere stukken te kijken. Op deze manier kom je te weten wat Bach allemaal heeft gecomponeerd en kun je vergelijkend onderzoek doen. Hier kun je vervolgens weer allerlei dingen uit afleiden.
Contrast en symmetrie
Maar wat is nu de kracht van de Johannes Passion? Volgens Dirksen wordt het stuk gekenmerkt door contrast en symmetrie. Enerzijds zit er veel drama en virtuositeit in het muziekstuk. Anderzijds telt het stuk ook nederige en vertederende stukken. Nergens is het contrast zo groot als in de koorgedeelten. Warmte en innigheid maken hier plaats voor meer dramatische gedeeltes. Het stuk is bijzonder drastisch gecomponeerd. Bach gaat in geen ander werk zo fel tekeer in zijn tekstkreten, aldus Dirksen. Daarnaast komt het contrast terug in de dansvormen die Bach combineerde met de verschillende aria's. De Johannes Passion is volgens Dirksen een hoogtepunt van menselijke creativiteit aangezien het een enorme afwisseling en beheersing van verschillende stijlen en vormen toont.
Zowel kunst als wetenschap zijn manieren om de wereld te beschrijven en te ordenen. Daarnaast kan je door de reflectie op kunst iets leren over de mens. Dit maakt het muziekstuk van Bach een waardevolle bron van informatie die ons wat vertelt over de denkbeelden van vroeger en eigenschappen die eeuwig bij de mens hoorden. Juist deze alternatieve bronnen van kennis zijn van goot belang en kunnen leiden tot nieuwe inzichten in de wetenschap.
Uitvoering
De lezing van Pieter Dirksen, waarin hij fragmenten van het muziekstuk ten gehore brengt is hier terug te zien.
