De zwerm
Dit onvoorspelbare schommelen is het resultaat van het handelen van banken, overheden en particulieren op de financiële markt. Alle actoren hebben hetzelfde doel – winst maken – en dezelfde drie opties om dit te bereiken – kopen, verkopen of vasthouden. Maar als doel en middelen bekend zijn, waarom kunnen we dan niet weten of de koers morgen keldert als nooit tevoren of ongekend de hoogte in schiet? Wat maakt de financiële markt zo onvoorspelbaar? Dat heeft te maken met kuddegedrag.
Voorbij de homo economicus
Als je de mens behandelt als zuiver rationeel en autonoom wezen die zo adequaat mogelijk zijn eigen belang behartigt, kom je niet verder, aldus dr. Liesbeth Noordegraaf-Eelens. Je zit ernaast als je denkt dat de mens altijd datgene kiest wat het beste is voor hem of haar. De mens is geen 'homo economicus', verklaart de econome tijdens haar lezing over kuddegedrag en de economische crisis.
Stel dat het gerucht gaat dat het slecht gaat met mijn bank, dan is het verstandig om mijn geld van de bank af te halen. Maar als iedereen dat doet, omdat iedereen verstandig is, heeft dat desastreuze gevolgen voor ons allemaal. Wat rationeel is op microniveau, is dat niet op macroniveau. Ook al weten veel mensen dit best, er zijn er weinig die hun geld op de bank zullen laten staan op het moment dat iedereen in hun omgeving het eraf haalt. We stellen ons gedrag op elkaar af en zijn alleen al daarom geen zuiver rationele, autonome wezens. We doen wat kuddes ook doen: we kijken naar de buurman en volgen hem.
Keynes
Wat maakt dat we dit kuddegedrag vertonen? Volgens de econoom John Maynard Keynes zijn de financiële markten te vergelijken met een schoonheidswedstrijd. Bij deze wedstrijd stem je echter niet op die dame of heer die je het mooist vindt, maar op diegene waarvan je denkt dat anderen daar ook op stemmen. Jouw waardeoordeel wordt daarmee afhankelijk van jouw inschatting van anderen, terwijl anderen op hun beurt jou en elkaar weer proberen in te schatten. Op de beurs komt daar als extra complicerende factor ook nog een toekomstverwachting bij.
Verder bouwend op Keynes' analogie betekent dit dat we als we kiezen niet alleen rekening houden met andermans keuze, maar ook met wat we denken dat andermans keuze in de toekomst zal zijn. De afhankelijkheid van elkaar en de toekomst brengt onzekerheid met zich mee. Iedereen speculeert op elkaars speculaties en het is daarom ook niet gek dat de koers onvoorspelbaar is.
Metakudde
De kudde maakt vaak de verkeerde keuze. Het instorten van de huizenmarkt is het gevolg van onverstandig kuddegedrag. Maar hoe weet je nu of je de kudde moet volgen of niet? Dat is moeilijk te bepalen vanwege de onvoorspelbaarheid van de uitkomst. Bovendien, zo benadrukt Noordegraaf-Eelens, is het de vraag in hoeverre we afstand kunnen doen van kuddegedrag. Je kunt het iemand moeilijk kwalijk nemen dat hij naar zijn buurman kijkt om te bepalen wat hij gaat doen. Hetzelfde geldt voor de complete kudde, omdat zij is opgemaakt uit individuen.
Noordegraaf-Eelens stipt nog een laatste punt aan dat kuddes zo ongrijpbaar maakt, namelijk ons bewustzijn ervan. Wij weten dat we een kudde vormen. Heeft dit bewustzijn effect op de kudde zelf? Lost zij erdoor op of ontstaat er misschien wel een soort 'metakudde'? Een ding is zeker: met de notie van de simpele 'homo economicus' kom je er niet, maar misschien wel als je rekening houdt met de notie van onvoorspelbaarheid.
Wil je het uitgebreide verhaal horen over de huizencrisis, banken en het gedrag op de beurs? Hier kun je de lezing terugzien. Volgende week is de laatste lezing in de serie De zwerm. Dr. Karl Tuyls komt dan vertellen over robots die denken.
