De transitie van conflict naar vrede is niet eenvoudig. Vaak is een confrontatie met het verleden onvermijdelijk om verder te kunnen. Maar op welke wijze ga je deze aan? Het klassieke model van juridische vervolging is lang niet altijd passend. In het kader van de Vredesdagen 2013 organiseert Studium Generale i.s.m. SIB en Oikos het symposium 'Na het conflict' over schuld, boete en verzoening en de rol die wetenschap en kunst hierin kunnen spelen. Hierop vooruitlopend stelt Studium Generale de vraag: Welke V's leiden naar vrede?
Verzoenen en vergeven?
Voor een groot deel van de huidige conflicten geldt dat beide strijdende partijen uit hetzelfde land komen. Denk bijvoorbeeld aan Syrië, maar ook in Israël of Afghanistan speelt zich een interne strijd af – al dan niet met buitenlandse inmenging. Als zo'n conflict tot een einde komt door middel van een wapenstilstand of vredesverdrag, dus zonder dat er een overwinnaar is, lijkt het onontbeerlijk dat mensen die lijnrecht tegenover elkaar hebben gestaan met elkaar verder moeten. Hoe doe je dat? In Noord-Ierland lag de nadruk op de dialoog aangaan om zo tot verzoening tussen katholieken en protestanten te komen. In Zuid-Afrika vonden er naast de zittingen van de Waarheidscommissie ook gesprekken plaats tussen daders en slachtoffers of nabestaanden om tot vergeving te komen. Toch zijn dit zeer ingewikkelde processen. Mogen we wel zoveel vragen van slachtoffers? En zijn beide echt noodzakelijk om tot vrede te komen?
Vriend en vijand
Desmond Tutu zei dat er geen toekomst mogelijk is zonder vergeving. Toch laat dit proces zich moeilijk sturen, zo vertelde Bas van Stokkom in 2010 tijdens het Studium Generale Vredesdagensymposium On speaking terms. Vergeving is zeer persoonlijk en dient onvoorwaardelijk te zijn. Het impliceert een morele herpositionering en een ontlasting voor degene die vergeeft. Verzoening daarentegen kan wel gestuurd worden, en is bovendien wederkerig. Van Stokkom ziet dit proces gereserveerd voor situaties waarin banden verbroken zijn: vreemden kunnen zich niet verzoenen want er is niets te herstellen. Maar wordt je na jaren van strijd niet vanzelf vreemden voor elkaar? Tijdens het Vredessymposium Krachtige taal in 2011 ging Lucien van Liere in op het gevaar van framing, het toepassen van stereotyperingen om bepaalde groepen als onmensen aan te duiden. Denk aan de manier waarop Hitler de Joden afbeeldde. In conflictsituaties wordt dit mechanisme vaak toegepast. Het helpt vriend en vijand te scheiden: de 'Ander' wordt mede met behulp hiervan gecreëerd. Het gevaar schuilt erin dat het frame een context overbodig maakt, en te pas en te onpas wordt toegepast. Zo worden framesvan vijandschap van generatie op generatie doorgegeven, zoals bijvoorbeeld in Israël en de Palestijnse gebieden gebeurd. Ieder gebaar en woord wordt hierbinnen geïnterpreteerd. Is dit proces na afloop van een conflict nog wel om te draaien?
Een Nieuw Begin
Instellingen zoals de Waarheids- en Verzoeningscommissie in Zuid-Afrika kunnen dit proces op gang brengen en helpen versnellen. Hierin stond de idee van Ubuntu centraal: niet vergelden maar goedmaken. Toch moeten er ook vraagtekens geplaatst worden bij de nadruk op verzoening en vergeving. Zet je slachtoffers niet teveel onder druk door dit als ideaal neer te zetten? Hoe zit het met berechting na vergeving? En zijn alle misdaden, ook genocide, wel te vergeven? Deze vragen zijn volgens Van Stokkom zeer legitiem. Je kunt een moeder niet dwingen het in zichzelf te vinden de moordenaar van haar kind te vergeven. Toch is de positieve retoriek van hoop en van een Nieuw Begin belangrijk als er een nieuwe samenleving moet worden opgebouwd. Ook Van Liere benadrukt hoe positieve frames enkel door hun bestaan – ze kunnen verder inhoudsloos zijn – al een positieve invloed kunnen hebben. Door weer individuen te leren zien waarmee je een dialoog aan kunt gaan, wordt het abstracte frame van de vijand afgebroken.
Verdragen
Waar mensen na een conflict met elkaar verder moeten, zijn verzoening en vergeving van belang. Een situatie zoals in Zuid-Afrika is echter zeldzaam. Vaker moet een land helemaal opnieuw worden opgebouwd na oorlog, heerst er onenigheid over wie schuld heeft, duurt de onveiligheid voort of bestaat er politieke onwil om de eigen schuldigen uit te leveren. Zelfs in Noord-Ierland is, hoewel mensen het belang van een werkbare verstandshouding met buren inzien, van vergeving geen sprake. In veel post-conflictgebieden is in verdraagzaamheid naast elkaar leven het hoogst haalbare.
Meer weten over deze en andere wegen die naar duurzame vrede kunnen leiden? Kijk de lezing Na het conflict van Studium Generale terug.
