Op 't randje
Een onderzoeker wil ontdekken hoe de wereld werkt en in elkaar zit. Maar klopt dat mooie beeld wel? En kunnen we zomaar alles onderzoeken? Wie bepaalt waar de grenzen liggen?
In de eerste lezing van de serie 'Op 't randje', presenteerde prof. dr. Hans Clevers een tweeluik. Clevers sprak eerst als president van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW), waar hij zich vanaf zijn aantreden in 2012 bezig moest houden met een reeks fraudegevallen in de Nederlandse wetenschap. In het tweede deel van zijn lezing vertelde hij over zijn eigen onderzoek als hoogleraar Moleculaire Genetica aan het UMC Utrecht, waarbij actief wordt ingegrepen in levende wezens.
De Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) noemt zichzelf het 'forum, geweten en de stem' van de wetenschap en waarborgt de kwaliteit en de belangen van de wetenschap. Maar hoe oordeel je over onderzoek dat zo ver vooruit is dat je het niet in kan schatten? Niemand dacht dat je stamcellen kon kweken, toch gebeurde het in het lab van Clevers...
Tunnelvisie
Wetenschappers worden in hun onderzoek vaak gedreven door nieuwsgierigheid, idealisme of ambitie, of een combinatie daarvan. Maar juist deze gedrevenheid brengt gevaren met zich mee: de eigen blik op de werkelijkheid kan verhinderen dat men open staat voor de corrigerende werking van empirische gegevens. Een dergelijke tunnelvisie kan in de wetenschap tot stilstand leiden en bij een hevig verlangen naar het eigen gelijk ligt de verleiding van fraude op de loer.
Frauderen kan verschillende vormen aannemen en het gebeurt niet altijd bewust. Zo geven veel wetenschappers achteraf toe resultaten uit het verleden op dit moment anders te interpreteren. Neem bijvoorbeeld het masseren van data. Hierin worden uitschieters in de data weggelaten om een bepaalde trend duidelijker in beeld te krijgen. Dat kan nieuwe inzichten opleveren, maar die kunnen achteraf bezien toch onjuist blijken. Voor de zuiverheid van de wetenschappelijke communicatie is het in ieder geval van belang nauwkeurig te laten zien hoe je met je gegevens bent omgesprongen.
Andere vormen van fraude zijn plagiëren en fingeren. Van dat laatste, het verzinnen van data, was de affaire Stapel een welbekend voorbeeld. De datafabricage van Stapel had een ongekende omvang, maar fraude komt, op kleinere schaal, wel vaker voor in de wetenschap. Ook in Nederland zijn meerdere gevallen aan het licht gekomen in het laatste jaar. Het is daarom zaak toekomstige wetenschappers, de studenten van nu, te leren hoe ze op een integere manier met onderzoek en publicaties moeten omgaan. Per saldo komt het neer op het ontwikkelen en voeden van je zelfkritisch vermogen.
Regenboogmuizen
In het tweede deel van zijn lezing besprak Clevers voorbeelden uit zijn eigen praktijk. Wetenschap waarbij toch telkens de vraag kan worden gesteld: is dit nu op 't randje of er net over? Clevers is bezig met stamcelonderzoek in het Hubrecht instituut. De onderzoekers daar hebben het aangedurfd om op een nieuwe manier te kijken naar stamcellen in de darmwand, en zijn er actief mee gaan experimenteren. Uiteindelijk is gebleken dat het, nu eerst nog in muizen, mogelijk is om uit stamcellen nieuwe minidarmen te maken in het lab, waarmee bij muizen darmziekten konden worden genezen. Ook bij mensen zijn de eerste resultaten veelbelovend. Dit is een doorbraak, die niet alleen voor de behandeling van darmziekten relevant is, maar ook voor andere gebieden van betekenis kan zijn.
Hoe mooi en belangrijk ook, we hebben hier ook te maken met een type onderzoek waarbij de onderzoekers van te voren niet konden weten wat ze zouden vinden en wat de consequenties daarvan zouden zijn. Het 'spelen' met genen en met stamcellen van mensen en dieren is daarmee ook een ethische kwestie. Zaak voor wetenschappers om met open vizier in plaats van gesloten blik kritisch te kijken naar hun eigen en het onderzoek van anderen: op naar grensverleggende wetenschap.
Volgende week zelfde tijd, zelfde plaats zal cardioloog Pim van Lommel hier het podium betreden om het letterlijk over het randje van de wetenschap te hebben. Wees ook daar weer van harte welkom. Kijk de lezing van Clevers hier terug.
