Column van dr. Ruud Abma (Algemene Sociale Wetenschappen, UU)
Ik zat alleen op mijn chique kamer op de Groningse universiteit. Ik had de deur extra goed dichtgedaan en mijn bureau extra goed opgeruimd. Alles moest netjes en overzichtelijk zijn. Geen troep. Ik opende het bestand met de gegevens die ik had ingevoerd en maakte van een onverwachte 2 een 4 en een eindje verder in de matrix van een 3 een 5. Het voelde niet goed. Ik keek angstig om me heen. De gegevens dansten voor mijn ogen. Als de resultaten nét niet zijn wat je zo vurig had gehoopt; als dit al je derde experiment is over dit onderwerp en die andere twee wel goed zijn gelukt; als je weet dat elders op de wereld andere onderzoekers ook met dit soort experimenten bezig zijn en wel succes hebben - dan kun je de resultaten toch wel een klein beetje aanpassen?
Aan het woord is – u raadt het al – Diederik Stapel, in zijn egodocument Ontsporing.Wat hij deed was duidelijk over het randje, ook in sociaal opzicht, omdat hij in zijn val een heel rijtje jonge collega's meetrok. De ernst daarvan lijkt hij niet te beseffen. In de verklaring die hij op TV voorlas ging het vooral over hemzelf en zijn te verschijnen boek. De excuses aan zijn collega's klonken vlak en plichtmatig.
Met ruim 200 studenten hebben we de afgelopen maanden in de universiteitsbrede cursus wetenschapsfilosofie, in samenwerking met Studium Generale, de grenzen van de wetenschap verkend. Neem bijvoorbeeld de lezing van cardioloog Pim van Lommel, schrijver van een bestseller over 'bijna-doodervaringen'. Die BDE's bewijzen volgens hem dat ons bewustzijn een zelfstandig bestaan heeft. Het leeft zelfs voort na onze dood. Voor sommigen is dat een hele geruststelling, maar de leden van Skepsisdie bij de uitgang pamfletten stonden uit te delen gingen liever gewoon dood. Van Lommel lardeerde zijn speculaties met streng-wetenschappelijke formuleringen, een strategie die Paul Ziche (hoogleraar geschiedenis van de filosofie aan de UU) een week later kenmerkend noemde voor pseudowetenschap.
Wat Van Lommel deed was theoretiseren op het randje. Wat de Amerikaanse psycholoog Philip Zimbardo deed in het Stanford Prison Experiment was experimenteren op het randje. In ethisch opzicht - hij transformeerde onschuldige vrijwilligers in sadistische bewakers – maar ook methodologisch: er werd helemaal niets getoetst. Er werd theater gemaakt, meteen ook goed voor een filmscript – zie de film Das Experiment van Oliver Hirschbiegel.
'Ons product is de waarheid' zei KNAW-president Hans Clevers. In het productieproces moet de waarheid soms een handje geholpen worden, bijvoorbeeld door enige datamassage, maar je moet wel eerlijk laten zien wat je doet, aldus Clevers. In die eerlijkheid hebben wetenschappelijke tijdschriften niet altijd zin – dat kost maar ruimte - en de massamedia al helemaal niet – dat is veel te omslachtig. De wetenschapsjournalist Hans van Maanen liet zien hoe onderzoekers hun resultaten en conclusies fotoshoppen om maar in de krant te komen. Publiceren op het randje.
Glitter en glamour, dat willen ook de universiteiten wel. Een hoge plaats in de rankingskan helpen om geld en studenten binnen te halen, aldus Sarah de Rijcke. Onder alle rangordes zit de assumptie dat kwaliteit ondubbelzinnig meetbaar is, bijvoorbeeld dat vaak geciteerd worden gelijk staat aan hoog wetenschappelijk niveau. Maar is hier niet te veel een 'like'-factor in het spel, zo vroeg José van Dijck zich af. Wordt de wetenschappelijke wereld niet één groot Facebook?
Misschien moeten we het maar niet te ingewikkeld maken: in de wetenschap mag alles, behalve liegen en bedriegen. Omdat we weten dat wetenschappers zich daar af en toe toch aan bezondigen – het zijn net mensen – is het bevorderen van een kritische omgeving prioriteit nummer 1. Die is er al, zegt u? Niet bij Stapel. Met zijn omgeving had hij de drang om te scoren gemeen, en die verdraagt zich slecht met kritische pottenkijkers. Voor hem was het product van de wetenschap niet 'de waarheid', maar 'de publicatie', of beter: de carrière met behulp van veel publicaties. Wie van de wetenschap een publicatiefabriek maakt, balanceert gevaarlijk op het randje…
Deze column werd uitgesproken door dr. Ruud Abma in het Science Café Utrecht en verscheen als bijdrage aan het Studium Generale Magazine.
