Macht en onmacht
Volledige individuele vrijheid: daar gaan de soevereinen voor. Vaak leidt dat tot problemen, want je volledig losmaken van de overheid kan juridisch gezien niet. Er zijn steeds meer conflicten met de politie of deurwaarders. Wat maakt dit gedachtegoed zo aantrekkelijk? Tijdens de avond ‘Autonoom: een leven buiten de samenleving’, gingen we erover in gesprek met rechtswetenschapper Luuk de Boer (RUG).
Didn't sign up for this?
De soevereinenbeweging is niet eenduidig: er bestaan gematigde en radicalere versies van. Toch zijn er gemeenschappelijke ideeën die de beweging verbinden, legt De Boer uit. “Het grondidee is dat ze zich zo veel mogelijk los willen koppelen van de samenleving, van het gemeenschappelijke project dat Nederland heet.” Hij vertelt dat de grootste groep soevereinen zoveel mogelijk onafhankelijk wil zijn van de overheid, zonder de wet te overtreden. Ze doen dat bijvoorbeeld door hun eigen voedsel te verbouwen, onderwijs op te zetten en leefgemeenschappen op te richten. Een kleinere groep – enkele duizenden mensen – houdt zich niet meer aan de Nederlandse wet- en regelgeving en stopt bijvoorbeeld met het betalen van (verplichte) verzekeringen, boetes en belastingen. Zij menen dat ze zelf kunnen bepalen welke wetten op hen van toepassing zijn, zo staat ook in deze fenomeenanalyse van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid. Binnen die tweede groep bestaat er een nog kleinere groep van enkele tientallen mensen die ook bereid is om geweld te gebruiken tegen de overheid of handhavers. “Dat is ook de groep die de headlines pakt”, zegt De Boer.
Er is dus maar een kleine groep mensen die een directe dreiging vormt voor de overheid, en die groep is niet representatief voor de hele beweging. Maar dat wil niet zeggen dat het gedachtegoed van de soevereinen geen voedingsbodem is voor radicalere ideeën. Veel aanhangers nemen het idee van de samenleving als sociaal contract - het idee dat je als individu macht overdraagt aan de overheid in ruil voor bescherming - letterlijk. De Boer: “Soevereinen wijzen erop dat ze dat contract nooit getekend hebben. Dat is ook zo, niemand heeft ooit zo’n contract van de overheid voor zijn neus gekregen (…). Maar door te zeggen dat ze dat contract nooit getekend hebben, zeggen ze ook dat ze niet meer mee hoeven te doen. Dan kunnen ze allerlei regels aan hun laars lappen.” Dat soevereinen de overheid niet als legitiem zien, en andere instituten zoals de rechtstaat in twijfel trekken, is gevaarlijk voor de rechtsorde. En het leidt tot persoonlijke problemen, zoals grote schulden of veroordelingen voor het plegen van strafbare feiten.
De aantrekkingskracht van soevereiniteit
Soeverein leven kan dus tot behoorlijk wat moeilijkheden leiden. In dit artikel van de Volkskrant staat echter dat die moeilijkheden voor hen vaak een teken is dat ze op het goede pad zijn: “Ze overtuigen elkaar dat het autonome leven ‘niet makkelijk’ is, een kwestie van doorzetten.” Wat maakt de soevereinenbeweging dan aantrekkelijk?
Aan de ene kant is er de belofte van financieel voordeel. Geen belastingen, boetes, verzekeringen of huur betalen bespaart veel geld. De complottheorie dat de overheid voor elke persoon een geboortetrust van 1,5 miljoen euro beheert, dat geclaimd kan worden bij uitschrijving uit Nederland, is populair onder de soevereinen. Financieel kwetsbare mensen zijn dan ook relatief ontvankelijk voor dit aspect van de soevereine beweging, volgens de NCTV.
Anderzijds wijst de beweging op een grotere maatschappelijk wrijving tussen individuele vrijheid en macht van de overheid. De Boer legt uit dat het aantal soevereinen eigenlijk altijd hoger is na een maatschappelijke crisis. De huidige piek in Nederland hangt volgens hem samen met de coronacrisis. Waar het gevoel van controle kwijtraakte, gaf het soevereine gedachtegoed dit terug: “Er is ons eigenlijk altijd beloofd dat wij ons eigen leven zelf kunnen inrichten, dat is de liberale belofte. Er is ons verteld dat we vrij zijn om onze eigen keuzes te maken. Maar juist op die momenten van diepe crisis wordt duidelijk dat dat een leugen is. We zijn altijd afhankelijk van financiële structuren, van maatschappelijke structuren.” De coronacrisis maakte de grote macht van de overheid zichtbaar, bijvoorbeeld in de vorm van ingrijpende maatregelen zoals de avondklok en het gebruik van QR-codes om mee te doen in de maatschappij. Mensen konden plotseling niet meer gaan en staan waar ze wilden, zonder dat ze daar inspraak over hadden. De Boer: “Je hebt dan de keuze om te accepteren dat die liberale belofte een leugen is, of om je hakken dieper in het zand te zetten en te zeggen dat de belofte wel waar is, maar de staat ons ervan weerhoudt om vrij te zijn.” Volgens De Boer is de soevereinenbeweging dus eigenlijk een extreme uiting van een bredere beweging richting individualisme en zelfredzaamheid.
Vind je innerlijke soeverein
Hoewel (of juist omdat) er extreme ideeën en complottheorieën rondgaan binnen de soevereinenbeweging, is het belangrijk om de beweging serieus te nemen. Niet alleen omdat ze een dalend vertrouwen in de overheid signaleren, maar ook omdat in gesprek blijven verdere isolatie van de samenleving voorkomt. Hoe harder er tegen soevereinen wordt opgetreden of hoe vaker ze als wappies worden weggezet, hoe meer ze in hun overtuigingen bevestigd worden. De Boer beschrijft de drie meest voorkomende reacties op soevereinen: “Pathologiseren, dus het voor gek verklaren van deze mensen; criminaliseren, dus het strafbaar maken van het idee zelf; en ridiculiseren, dus gewoon uitlachen. Alle drie die opties zijn manieren om het probleem bij de ander te leggen en nooit bij onszelf. Daarmee plaats je soevereinen eigenlijk buiten de samenleving.”
Toenadering zoeken kan een belangrijke oplossing zijn, zegt De Boer. De ervaringen van soevereinen zijn vaak helemaal niet zo vreemd: “Ik denk dat iedereen wel die frustraties heeft, van interacties met de overheid of interacties met medeburgers, dat je je afvraagt in welke samenleving je eigenlijk bent beland. Waar je naar terug zou willen is een gemeenschappelijk narratief waar iedereen zich in kan herkennen, maar dat is moeilijk om op te bouwen. We moeten ruimte maken voor mensen die teleurgesteld zijn.” De Boer benadrukt dat het verhaal over de soevereinen geen wij-zij-verhaal moet zijn. Vrijheid is iets waar we allemaal in zekere mate naar verlangen. Door de soevereinen apart te zetten, ontsnappen we ook aan de verantwoordelijkheid om anders naar onze maatschappij te kijken. Als je mensen wil verbinden, is het goed om te overwegen of onze liberale ideeën over individualisme nog wel passen in deze tijd, of dat we op zoek moeten naar een nieuwe belofte – een die wél waargemaakt kan worden.
Meer weten over de geschiedenis van de soevereinenbeweging en hun impact op de huidige maatschappij? Kijk dan hier de lezing terug.
