Tot op de bodem
Lithium, iridium en neodymium: hoewel je misschien nooit van deze materialen hebt gehoord, zijn ze essentieel voor de globale energietransitie. We hebben deze grondstoffen namelijk hard nodig voor de massaproductie van duurzame producten zoals windmolens, zonnepanelen en batterijen voor elektrische auto’s. Het probleem: ze zijn moeilijk verkrijgbaar en de productie ervan drukt vaak zwaar op mens en milieu. Hierover spraken cultureel antropoloog prof. dr. Marjo de Theije (VU) en industrieel ecoloog dr. Benjamin Sprecher (TU Delft) tijdens de tweede lezing uit de serie Tot op de bodem.
Een toekomst van tekorten
Grondstoffen zoals iridium en lithium worden ook wel kritieke materialen genoemd, vertelt Sprecher. “Omdat ze cruciaal zijn voor de economie, maar tegelijkertijd moeilijk verkrijgbaar. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn vanwege de schaarste van deze materialen zelf, of omdat de bevoorradingsketen van deze grondstof makkelijk kan worden belemmerd”. China bezit bijvoorbeeld het grootste gedeelte van de kritieke materialen. “Lithium en neodymium zit er al veel in de bodem, maar China heeft daarnaast ook veel geïnvesteerd in fabrieken en raffinaderijen in Afrikaanse landen waar nog meer kritieke materialen zoals kobalt en lithium worden gewonnen en verwerkt”. De winning en productie van veel kritieke materialen gaat dus op de een of andere manier wel altijd door Chinese handen. We hebben deze kritieke materialen nodig voor de massaproductie van duurzame producten zoals windmolens en zonnepanelen. Maar daardoor zullen volgens Sprecher de grondstoftekorten in de komende tien tot twintig jaar alleen maar toenemen, met alle geopolitieke gevolgen van dien.
Doordat we in Nederland en de Europese Unie nauwelijks beschikken over deze kritieke materialen, creëren we immers per jaar meer afhankelijkheid van landen als China. “En die kunnen hier natuurlijk makkelijk misbruik van maken,” legt Sprecher uit. “Landen als China, Rusland en de Verenigde Staten steken ongelofelijk veel moeite in het behouden van controle over deze materiaalstromen. Daar zijn we ons in Nederland nog echt totaal niet bewust van.” Daarbij zullen de komende tien tot twintig jaar deze grondstoffentekorten voor ons alleen maar toenemen. “Nederland, bestaande uit 0,2% van de wereldbevolking, heeft volgens onze overheid jaarlijks meer dan 25% van de wereldvoorraad aan het kritieke materiaal iridium nodig. Dit gaat natuurlijk niet gebeuren”, aldus Sprecher.
Impact op mens en milieu
Los van de schaarste en ingewikkelde geopolitieke ligging van kritieke materialen, is er nog een belangrijk aspect waar weinig aandacht voor is. Vaak worden kritieke materialen onder barre omstandigheden gewonnen. Cultureel antropoloog prof. dr. Marjo de Theije onderzoekt goudwinning in de kleinschalige mijnbouwindustrie. Goud is onder andere nodig voor onze mobiele telefoons en computeronderdelen, en wordt veelal illegaal gewonnen in Suriname en Brazilië. De Theije: “Wereldwijd biedt de kleinschalige mijnbouw door de groeiende vraag sinds de jaren tachtig inmiddels werkgelegenheid aan zeker 55 miljoen mensen. Dat gebeurt alleen vaak illegaal, met niet-efficiënte technologie in beschermde natuurgebieden.” Het gevolg: schade aan milieu en mens.
Het simpelweg verbieden is lastig, want voor miljoenen mensen is het vaak de enige bron van inkomsten. Daarom zijn internationale organisaties hard bezig om de kleinschalige mijnbouw proberen te verduurzamen, waaronder natuurbeschermingsorganisaties zoals het WNF Natuurfonds. Sprecher vult aan: “Wij Nederlanders moeten daarnaast onze verantwoordelijkheid nemen en accepteren dat wat we kopen en laten produceren niet erg fijne gevolgen heeft voor mens en natuur. Er is beleid en visie nodig: hoe willen we ons energiesysteem omvormen?” Ook benadrukt Sprecher de snelgroeiende nood van de grondstoftekorten: “We zitten nu al in de interessante situatie van enorme tekorten, zoals te zien aan de hoge inflatie momenteel. Maar terwijl wij slechts last hebben van de hoge energieprijzen voor ons huis en bij het benzinestation, kunnen mensen in armere landen zich straks geen voedsel of energie veroorloven vanwege de hoge prijzen.”
Oplossingen
Hoe kunnen we met al deze kennis in pacht succesvol de transitie naar hernieuwbare energie volbrengen? Sprecher noemt meerdere oplossingen voor Nederland. “Je kan natuurlijk altijd energie gaan besparen. Minder energie betekent immers ook minder benodigde grondstoffen. Andere opties zijn het verminderen van materiaalgebruik en het verlengen van de levensduur van materialen en producten. Ook is het recyclen van deze materialen tot zekere hoogte nuttig, maar dat is pas echt relevant op de zeer lange termijn.” Toch benadrukt Sprecher dat het toepassen van slechts één van deze oplossingen niet genoeg is. Sprecher: “Je moet al deze strategieën tegelijkertijd inzetten, dan komen we wel uit bij een werkbaar energiesysteem dat niet teveel grondstoffen vergt. Maar dan moeten we het wel echt nú doen.”
Wil je meer weten over de wereldwijde grondstofhonger naar kritieke materialen? Lees dan dit artikel van de Volkskrant met onder andere dr. Benjamin Sprecher over de vuile strijd om de metalen van de toekomst.
