Wat een ramp
Om ons heen groeit het verlies. Wij, als Nederland, hebben ongeveer tienduizend mensen verloren aan de corona-epidemie. Dat is de meest recente inschatting van het CBS. Wereldwijd zijn er al meer dan 700.000 doden te betreuren, laat het coronadashboard van de WHO zien.
Maar het verlies bereikt meer mensen dan zij die hun dierbaren verloren. De economische gevolgen van de coronacrisis pakken sommige mensen hun dromen, zekerheid en toekomst af. Ook in Nederland. Dataspecialisten verwachten drie keer meer faillissementen in 2020 dan in voorgaande jaren. Horecaeigenaren zien hun bedrijven er geleidelijk aan onderdoor gaan. Honderden aannemers en transporteurs zullen moeten stoppen. Ook theatergroepen, filmhuiseigenaren, museummedewerkers en muzikanten hebben het heel lastig. Voor sommige culturele ondernemers, zoals de geliefde Amsterdamse nachtclub De School, is het einde onomkeerbaar.
Al die mensen moeten door met het leven. We hebben als samenleving namelijk een opdracht: deze crisis overleven. Daarna: de maatschappij weer heropbouwen. Maar om dat te bereiken moeten we ook stilstaan bij ons verlies.
Vormen vinden om je te uiten
De dood is groter en veel dichterbij dan we gewend zijn. Dat móeten we uiten. Verlies en rouw zijn namelijk onderdeel van het leven. Daarover las ik in een blog van emeritus-hoogleraar Psychologie Liesbeth Woertman (UU). Ze legt uit wat rouw betekent: “Vormen vinden om je te uiten en daarmee voorwaarden scheppen om verder te kunnen met je leven.” Ze had gekeken naar Zomergasten met Nazmiye Oral en schrijft daarover: “Dat rouw noodzakelijk is om verder te leven werd getoond aan de hand van de documentaire The Phone In the Wind. In de telefooncel kun je met overleden dierbaren spreken. Een los telefoontoestel in een telefooncel waar je ingaat, de hoorn opneemt en begint te spreken. ‘Ik weet niet wat ik moet zeggen’, zegt een dochter tegen haar dode vader en razendsnel spreekt ze uit wat ze nog tegen haar vader wil zeggen. Ze breekt en huilt… Onechte, kunstmatige vormen zoals een telefoontoestel of een toneelpodium die helpen om in een veilige omgeving rechtstreeks bij je diepste gevoelens te komen. Durven rouwen, je verdriet uiten om dichter bij jezelf te komen.”
Durven wij al te rouwen? We lijken voor het verdriet dat het coronavirus ons brengt nog een vorm van uiten te zoeken.
Als de maatschappij wordt geraakt
Wat kan die vorm zijn? Voor handvatten kun je terugkijken naar eerdere rampen. In de lezing Rouw en Veerkracht praten een psycholoog en een antropoloog over het proces van rouw en verwerking nadat een maatschappij wordt geraakt door een grote ramp. Psycholoog prof. dr. Paul Boelen (UU) vertelt over de MH17-ramp van 2014. Hij legt uit dat er bij een collectieve ramp altijd sprake is van verlies in combinatie met psychotrauma (een acuut gevoel van bijvoorbeeld hulpeloosheid of schuld aan het begin van de ramp) en het effect van gebeurtenissen in de nasleep. Moeilijke gebeurtenissen in de nasleep, zoals een rechtszaak of veel media-aandacht, ontregelen het rouwproces. Die zorgen ervoor dat het verwerken moeilijk gaat. De nasleep zal ook bij de coronacrisis een effect hebben op het rouwproces.
Lastig is ook dat verschillende mensen anders reageren op een ramp. Sommigen blijken snel veerkrachtig, anderen blijven aanhoudend last hebben van de depressie en stress. Dat hangt af van hoe iemand is geraakt door verlies, door de psychotrauma en de nasleep. Ook Boelen benadrukt het belang van een vorm vinden om de rouw te uiten. Voor veel mensen, ongeveer 40% van de mensen zegt Boelen, is professionele psychologische zorg nodig om een ramp goed te verwerken. Hoe zou je dat organiseren als heel de wereld is geraakt door corona?
Een ander perspectief. Antropoloog dr. Annemarie Samuels (Universiteit Leiden) deed haar ervaringen op toen ze in 2007 naar Indonesië reisde, drie jaar nadat daar een gigantische tsunami en aardbeving het land trof. Zij onderzocht hoe een samenleving zichzelf na een grote ramp bij elkaar raapt en weer begint met heropbouwen. Ook zij zag hoe de mens moest rouwen om door te gaan. “Wederopbouw is een sociaal en politiek, maar ook een subjectief proces”, was haar conclusie. “Culturele repertoires en verhalen spelen een grote rol in hoe individuen en samenlevingen omgaan met rouw.” Met andere woorden: hoe je je verlies uit bepaalt hoe je verder kunt leven. In Indonesië was rouw sterk verweven met religie, wat daar een belangrijk deel van de cultuur vormt. Hoe dat in Nederland zal gaan is moeilijk te zeggen. Voor veel mensen is religie niet meer zo troostend. Helpt een telefoontoestel of een toneelpodium, of psychologische hulp? Of vinden we elkaar op een ander vlak?
Ik weet de antwoorden helaas niet. Wat ik wel weet is het volgende: Het verlies dat het coronavirus ons brengt heeft impact op iedereen om ons heen. Hoe wij daar als individu en collectief mee omgaan zal bepalen hoe gezond wij hierna verder kunnen leven. Het fragment van Zomergasten vind je hier.
