Wat er schuil gaat achter "zomaar een grapje"

In een diverse samenleving zit je met een grapje al snel in de verkeerde hoek, zeker wanneer het over minderheden gaat. Of een grap wel of niet kan vindt cultuursocioloog prof. dr. Giselinde Kuipers (UvA) niet zo'n interessante vraag. Zij onderzoekt welke mechanismen er schuilgaan achter het maken van een grap. “Humor is een machtig middel,” zegt Kuipers. Een grap dwingt mensen direct positie in te nemen: je lacht wel of je lacht niet. Wie niet kan lachen om (soms beledigende) grapjes, heeft dan al snel “geen gevoel voor humor”, terwijl grappen wel degelijk serieuze effecten kunnen hebben. Door te lachen stellen we een norm over wat geaccepteerd wordt en wat niet.

Grappen leggen maatschappelijke breuklijnen bloot

Elk grapje bezit een kern van waarheid, klinkt de bekende uitdrukking. Dat wil zeggen dat grappen over een bepaald onderwerp niet zomaar uit de lucht komen vallen. Ze gaan vaak over dingen die we heel belangrijk vinden. In het Nederlandse publieke debat zijn gevoelige onderwerpen op dit moment bijvoorbeeld etniciteit en gender. Neem de grap die René van der Gijp in het voetbalpraatprogramma Voetbal Inside maakte eerder dit jaar. Met blonde pruik en tijgerjurk zei hij in het vervolg als Renate aangesproken te willen worden. Dit naar aanleiding van een eerdere publieke coming out van een Vlaamse journalist als transgender. Vele boze reacties waren het gevolg. Een typisch “humorschandaal”, zegt Kuipers, waarbij de scheidslijnen in de Nederlandse samenleving op het gebied van gender bloot komen te liggen. De grap van Van der Gijp kan mensen sterk verdelen, omdat iedereen gedwongen wordt positie in te nemen. Kuipers: “Humor versterkt tegenstellingen en is niet de manier om een gepolariseerde samenleving dichter bij elkaar te brengen.”

Een goede grap is een grap omhoog

Tegelijkertijd moet een grapje in een gezonde democratie kunnen, toch? We hechten veel waarde aan onze vrijheid en het kunnen maken van een goede grap, omdat het ook een manier is om kritiek te uiten. Zo kunnen we onze Minister President op de hak nemen, of lachen we massaal lachen om LuckyTV filmpjes over het Koningshuis. Daarnaast kunnen komieken zoals Arjen Lubach de samenleving een spiegel voorhouden door grapjes te maken met daaropvolgend een serieus punt. Een morele regel in het publieke debat, zegt Kuipers, is dan ook dat goede grappen vaak over mensen met macht gaan. Een grap “omhoog”, dus. Impliciet is de norm dat humor tegen de gevestigde orde aan schopt, in plaats van tegen mensen met minder machtige posities.

Alleen blijkt uit onderzoek dat over het algemeen grapjes in de dagelijkse praktijk vaker van boven naar beneden gaan dan andersom. “Humor volgt de maatschappelijke hiërarchie”, aldus Kuiper. Toch is het vaak moeilijk zelf te bepalen of je nou een grap omhoog of omlaag maakt. Terugkomend op het voorbeeld van “Renate” van der Gijp. Kuipers: “De heren in het voetbalpraatprogramma hadden zelf waarschijnlijk het idee dat ze tegen de gevestigde orde van politieke correctheid aan het schoppen waren.” In hun interpretatie dus een grap omhoog en daarmee geaccepteerd. De mensen die boos werden zagen het juist als een grap omlaag, waarbij een minderheidsgroep belachelijk werd gemaakt.

Het is nooit “zomaar een grapje”

Iets anders wat uit onderzoek blijkt, is dat elk grap eigenlijk de weg vrij maakt voor meer negativiteit en stigmatisering over de groep van degene waarover de grap wordt gemaakt. Grappen rekken normen op. Denk bijvoorbeeld aan seksisme: normaal gesproken niet geaccepteerd, maar in een grapje "moet het kunnen". Toch heeft het herhaaldelijk maken van seksistische grappen wel degelijk effect op het vertonen van daadwerkelijk seksistisch gedrag. Humor creëert een sfeer waarin alles kan. In bovenstaand videofragment zie je hoe wanneer iedereen een beetje uitgelachen is, Johan Derksen serieuze opmerkingen maakt, die helemaal geen grap zijn. Transgenders zijn "niet normaal" stelt hij. Door de luchtige sfeer van de grap is een context ontstaan waarin zo'n opmerking acceptabel is.

Je kan een grap leuk vinden of niet, maar iets was in ieder geval nooit "zomaar een grapje". De macht die humor heeft in een samenleving is weldegelijk serieus te nemen.