Onvrede met het politieke systeem kenmerkt onze tijd. Het electoraat voelt zich niet vertegenwoordigd en niet begrepen. Populistische politici spelen hier handig op in en lijken deze onvrede te voeden. Ex-politica Femke Halsema bespreekt met filosoof prof. Herman Philipse de opkomst van het populisme, de rol van de politiek en ook van het electoraat zelf. “Als je een populist met feiten of nuance probeert te bestrijden, dan is dat altijd een verloren gevecht.” Wat is populisme precies en kunnen we er iets aan doen?
Democratische plicht
Halsema heeft de politiek zien veranderen van een sociëteit waar voornamelijk heren het voor het zeggen hadden en een sterke ons kent ons cultuur heerste, in een politieke arena met een beetje meer 'straatrumoer'. Dat is niet per se een negatieve ontwikkeling. Wat grover of 'normaal' taalgebruik is volgens Halsema geen probleem. Een goede politicus moet weten hoe hij burgers het beste aan kan spreken. Bovendien is een stevig debat goed voor onze democratie.
Maar als de verharding van het debat niet het probleem is, wat dan wel? Hoe moeten we populisme begrijpen? Kenmerkend voor het huidige (rechts-)populisme is een beperkte, eenvormige democratieopvatting. Populisten als Wilders en Trump zeggen namens 'het volk' te spreken, maar bedoelen daar eigenlijk alleen 'witte mensen' mee. Dus als Wilders zegt: “Wij geven Nederland terug aan de Nederlanders," dan heeft hij niet over de Turkse en Marokkaanse Nederlanders. Hij bedrijft een identiteitspolitiek die uitgaat van etnische homogeniteit. (Professor Jan-Willem Müller (Princeton University) beschrijft dit fenomeen in The Guardian.) Halsema stelt dat in een democratische rechtstaat politici de plicht hebben om minderheden te beschermen. Bovendien moeten populisten als Trump en Wilders niet vergeten dat hun achterban ook geen absolute meerderheid vormt. Halsema: “Populisten drukken het besef opzij dat ze slechts een minderheid vertegenwoordigen.”
Voedingsbodems van populisme
Er zijn een aantal zaken die de recente opkomst van het populisme verklaren. De toegenomen economische ongelijkheid zorgt voor groeiende onvrede en daar spelen Wilders, Le Pen en Trump handig op in. Een belangrijke onderliggende reden is volgens Halsema het wegvallen van het vooruitgangsgeloof. Kinderen in de jaren '60 en '70 werden opgevoed met het idee dat alles mogelijk was. Een dubbeltje kon een kwartje worden. Nu zou het zomaar mogelijk kunnen zijn dat kinderen het slechter kunnen krijgen dan hun ouders. “We zijn gekrenkt geraakt door de niet waargemaakte belofte van democratisering, de gelijke spreiding van inkomen en onderwijs.”
Toch is het niet helemaal terecht om alle schuld op politici af te schuiven. Zij spreekt van een toeschouwersdemocratie met een consumentistische visie op de politiek: u vraagt wij draaien. Als je op een politicus stemt vanwege zijn visie, betekent dat niet dat die visie volledig gerealiseerd gaat worden. In de praktijk bestaat politiek uit compromissen sluiten, en dat moeten burgers begrijpen.
Plicht tot optimisme
Hoe kunnen we het populisme bestrijden? Daar is geen vast recept voor. Wel pleit Halsema voor onderwijs waar kinderen niet alleen worden opgeleid om trouwe werknemers te worden, maar ook om de maatschappij en de mensen die daarin leven te leren te begrijpen. “Met ons huidige onderwijs zijn we generaties van rancune aan het vormen.” Aldus Halsema. We moeten burgerschap in het onderwijs centraal stellen, want mensen zijn meer dan werknemers en consumenten.
Daarnaast is Halsema van mijn mening dat mensen met een geprivilegieerde positie, die welgesteld zijn en gestudeerd hebben, optimistisch moeten zijn. Zij hebben in wezen weinig om over te klagen. In tijden van frictie en somberte is het zaak om nieuwsgierig te zijn en in een ruimte van creativiteit en originaliteit een tegencultuur te creëren.