Machtige geheimen
'Ik hóu van wetenschap!' Deze hartenkreet galmt door de Aula als wetenschapsfilosoof Gustaaf Cornelis zijn lezing, en de reeks Machtige geheimen, opent. Maar het is zeker geen lofzang die hij afsteekt. Het gaat over geheimen, over de macht vanwetenschap en over de macht inde wetenschap. Bij zijn rondgang door de wetenschap kraakt Cornelis menige harde noot. Was wetenschap ooit bedoeld om de geheimen van de natuur te ontraadselen, nu lijkt ze ontaard te zijn in een legbatterij waar wetenschapsbeoefenaren zich laten opjutten om zoveel mogelijk wetenschappelijke eieren te produceren. Anderhalf miljoen publicaties per jaar: die kunnen onmogelijk nog gelezen worden – en dat gebeurt ook niet, volgens Cornelis.
Waar zijn de idealen gebleven?
De hedendaagse wetenschap is ver verwijderd van het ideaal dat de Engelse filosoof en staatsman Francis Bacon (1561-1626) formuleerde in New Atlantis:je bedrijft wetenschap niet om geld, competitie of roem, maar ter wille van de vergroting van de welvaart en het welbevinden van de mensheid. Dat betekent dat wetenschap open en eerlijk moet zijn, en ook dat kennis op onbaatzuchtige wijze gedeeld moet worden. Maar de universiteiten zijn in de greep geraakt van het bedrijfsmatige denken: 'We're only in it for the money'. Universiteiten en hun stafleden worden afgerekend op 'productie', op aantallen publicaties en afgestudeerden.
Universiteiten zijn een publicatiefabriek geworden en onderzoekers produceren te veel 'on-wetenschap'
Broddelwerk
Die nadruk op kwantiteit heeft onvermijdelijk gevolgen voor de kwaliteit, er komt meer 'slodderwetenschap'. Het wegmoffelen of wegpoetsen van data die niet passen, om maar zo snel mogelijk een publicatie te kunnen genereren. Of onderzoeken die het goed doen in de media ('vleeseters zijn agressiever'), en toch weinig om het lijf hebben. Maar de kwaliteit wordt toch bewaakt door peer review, de kritische beoordeling van conceptartikelen door vakgenoten? Helaas, dit systeem is 'zo lek als een zeef', aldus Cornelis. Oorzaak: het enorme aantal artikelen dat beoordeeld moet worden en de geringe tijd die deskundigen hebben om die te beoordelen. Kortom, de kwaliteitsbewaking faalt. Dat blijkt ook uit het groeiende aantal artikelen dat door auteurs na publicatie wordt teruggetrokken omdat er allerlei slordigheden zijn begaan. Er wordt dus te veel 'on-wetenschap' gepubliceerd.
Er is nog hoop
Hoe kunnen we het door Bacon geformuleerde ideaal nieuw leven inblazen? De publicatiedrang verminderen zou al helpen: er is dan meer tijd voor zorgvuldig wikken en wegen van onderzoeksresultaten en meer tijd voor het kritisch beoordelen daarvan. Probleem is dat in het huidige systeem veel publiceren beloond wordt – en minder publiceren dus bestraft. Wie vrijwillig minder gaat publiceren, loopt het risico kopje onder te gaan. Het besef dat veel publiceren niet hetzelfde is als goed publiceren, begint echter langzaam door te dringen. Zo is er (red.) het als waakhond werkende Retraction Watch, dit blog bericht over teruggetrokken publicaties. Het is een digitale schandpaal, maar ook 'a window into the scientific process' en een bekender voorbeeld is wellicht de Rethink-beweging, die misstanden aan Nederlandse universiteiten aan de kaak stelt.
Bezint eer ge begint
Cornelis maakte zich vooral zorgen om het lot van jongere generaties bij de verdeling van onderzoeksgelden. Wie al vaker subsidies heeft verworven, verkrijgt ook gemakkelijker nieuwe subsidies (het zogenaamde Mattheüs-effect). Oudere generaties zijn dus in het voordeel. Maar hoe kan dit systeem veranderd worden? Dat kan alleen als alle partijen in de universitaire piramide op dit punt samenwerken en de houdgreep waarin ze elkaar hebben weten los te maken, aldus Cornelis. Gezamenlijke bezinning op het eigenlijke motief waarom men 'in de wetenschap' was gegaan zou daarbij een machtig hulpmiddel kunnen zijn.
Kijk 'Kennis onder druk' terug. Volgende week in deze reeks geeft prof. dr. Stef Aupers de lezing 'Complotdenken, zo gek nog niet'. Waarom zijn complottheorieën populair? En hoe trek je de lijn tussen een gezonde kritische houding en ongezonde paranoia?
