Nobelprijzen
Er zijn vele Nobelprijzen die een link hebben met de Universiteit Utrecht en dat is iets om trots op te zijn. Toch zijn de prijswinnende onderzoekers niet bij iedereen bekend en wat ze dan precies hebben gedaan is zo mogelijk nog onbekender. In de reeks 'Nobelprijzen' komen wetenschappers aan het woord wiens onderzoek is beïnvloed door het baanbrekende werk van toen. Maar waarom bestaan de Nobelprijzen eigenlijk en wat is het belang van de winst? Op deze vragen geeft prof. dr. Bert Theunissen antwoord. Hij hielp één misverstand meteen uit de wereld: 'Er is geen Nobelprijsformule, als die er wel was stond ik niet hier, maar zat ik met mijn miljoenen op een eiland'. Zijn uitleg waarom die formule niet bestaat, geeft inzicht in wat wetenschap is en vooral niet is, hoe de academische wereld in elkaar zit én dat wetenschappers ook gewoon mensen zijn.
Nobelprijzen zijn voor onderzoek met nut
De Zweed Alfred Nobel liet in zijn testament na dat hij een geldprijs wilde uitreiken aan onderzoekers voor een 'recente ontdekking of innovatie die het meest heeft bijgedragen aan de vooruitgang van de mensheid'. Nobel vond het belangrijk dat het werk nuttig was en toepasbaar. Daarom kwam er een prijs voor de vakken natuurkunde (de experimentele variant), scheikunde, fysiologie of geneeskunde, literatuur en vrede. Wiskunde kwam niet in aanmerking, waarschijnlijk omdat het te theoretisch was. Economie werd later toegevoegd door de Zweedse bank. De eerste uitreiking was in 1901, geen toeval stelt Theunissen; rond die tijd was er tumult in Europa, een oorlog tussen verschillende landen dreigde. Nobel wilde laten zien dat je via een culturele uiting ook op een geweldloze manier kunt strijden. Door middel van vriendelijke competitie strijden om een prijs, dezelfde gedachte die achter de Olympische Spelen zit. Maar tegenwoordig lijkt de wetenschap op topsport, prestaties en prijzen tellen, alleen meedoen is niet meer genoeg.
Ontdekkingen doen is een ongrijpbaar proces
Nobel stelde de 'ontdekking' centraal, toch plaatst Theunissen hier een kanttekening. Is 'ontdekkingen doen' waar wetenschap en dus de Nobelprijs om gaat? De meeste mensen zullen Alexander Fleming als ontdekker van de penicilline noemen, hij kreeg daar immers de Nobelprijs voor. Toch was hij niet de eerste die (toevallig, toen hij een petrischaaltje tijdens zijn vakantie had laten staan) waarnam dat schimmels een wapen kunnen zijn tegen bacteriën. Zelf hield hij al snel op met zijn onderzoek, omdat hij de door schimmels geproduceerde stof penicilline niet in grote hoeveelheden kon produceren. Howard Florey en Ernst Boris Chain zetten Flemings onderzoek voort. Samen met een bedrijf in Amerika wisten ze massaproductie in gang te zetten en redden zo vele levens. Fleming kreeg alle aandacht omdat hij de pers zocht, maar of hij nou degene was die de eer het meest verdiende? Ontdekkingen doen is geen simpel proces, je kunt heel lang onderzoek doen en geen ontdekking, of maar wat experimenteren en tot een toevallige ontdekking komen. Vaak krijgen wetenschappers de prijs jaren na hun onderzoek omdat het nut dan pas zichtbaar is. Of omdat de Nobelcommissie dan beslist dat het de juiste tijd is.
Wetenschappelijk 'gekonkel'
Het meest opvallende rondom de Nobelprijs is misschien wel het 'gekonkel' zoals Bert Theunissen dat noemt. De lijst met Nobelprijs controverses is lang: wetenschappers die elkaar de prijs niet gunnen, Nobel commissieleden met een dubbele agenda, winnaars die de prijs weigeren uit eigen beweging (Jean-Paul Sartre) of van hoger hand ingegeven (Hitler verbood Duitsers de prijs te accepteren), compromiswinnaars (Johannes Diderik van der Waals) en politiek gekleurde winnaars (Obama, Al Gore, de EU). Dan zijn er de mensen die vinden dat ze de prijs eigenlijk hadden moeten winnen, zoals Harry Mulisch die stelde 'dat de Nobelprijs nog niet klaar voor hem was'. En winnaars die eigenlijk helemaal niet blij zijn met de winst, zoals schrijfster Doris Lessing die in dit filmpje op het nieuws reageert met 'Oh Christ, I assume you now want me to say something uplifting'. Al mompelt ze vervolgens dat ze zo'n dertig jaar heeft zitten wachten. Blijkbaar is het toch wel belangrijk en een grote eer. Ook universiteiten willen maar al te graag Nobel laureaten in dienst hebben, hiermee stijgen ze namelijk in de Shanghai-ranking. Het kopen van Nobelwinnaars is dan ook geen uitzondering meer en misschien een oplossing voor de UU als Nobelprijswinnaar Gerard 't Hooft met pensioen gaat. Wat dat betreft gaat ook hier de vergelijking met sport op.
Benieuwd naar de verhalen achter de Nobelprijzen die je eerder niet hoorde? Kijk dan 'De Nobelprijsformule' in zijn geheel terug. Volgende week gaat econoom Rens van Tilburg in op economische modellen, naar aanleiding van de Nobelprijs van Tjalling Koopmans. Waarom konden modellen de crisis niet voorspellen en welke modellen moeten we in de toekomst dan gebruiken?
