Psychiater dr. Iris Sommer riep vorige week op alert te zijn wanneer er in onderzoek geschermd wordt met fMRI. De standaardvariatie is vaak 'allerbelabberdst' en onderzoek met fMRI is pas betekenisvol als het om grote groepen gaat. Terwijl Iris Sommer en neuroloog prof. dr. Jan van Gijn zieke mensen met gezonde mensen vergelijken, vergelijkt bioloog prof. dr. Johan Bolhuis op zijn beurt mensen met dieren. Een gedeelde voorouder maakt dat kennis van brein, cognitie en gedrag bij dieren, ons iets kan vertellen over de manier waarop de mens in elkaar steekt. Beiden zijn een product van evolutie.
De aap in ons
Welk dier lijkt er nu meer op ons dan de aap? Met name mensapen - het woord zegt het al - doen ons geloven in een spiegel te kijken, zij het een lachspiegel. Toch is het niet zo dat apen in alle aspecten het meest gelijk aan ons zijn. 'Er zijn vele voorbeelden van menselijke cognitieve vermogens waarvoor geen equivalent is bij mensapen, maar wel bij 'lagere' diersoorten. Bijvoorbeeld, kinderen leren spreken door volwassenen na te doen. Deze vocale imitatie komt bij mensapen niet voor, maar wel weer bij zangvogels en dolfijnen.'
Betekent dit dat mensen een vrije wil kunnen hebben, ook al vinden we niets wat daarop lijkt bij apen? Zo is het precies volgens Bolhuis. 'Er is geen eenvoudige hiërarchie van cognitieve vermogens in de evolutionaire stamboom. Daarnaast is het zo dat voor bepaalde vormen van menselijke cognitie, zoals taal of inlevingsvermogen, überhaupt geen dierlijk equivalent is. Het is dus niet uitgesloten – en zelfs heel waarschijnlijk – dat de manier waarop wij denken fundamenteel verschilt van die van andere dieren, en evolutionaire overwegingen sluiten het bestaan van 'zoiets als vrije wil' niet uit.'
De geest uit de steentijd
Als de aap in ons niet ons gedrag bepaalt, is het dan de evolutionaire geschiedenis van de menselijke voorouders?Ook dat niet, antwoordt Bolhuis. 'Wat mij betreft het belangrijkste argument tegen evolutionaire psychologie is dat de werking van het brein of de geest niet kan worden afgeleid uit haar geschiedenis. Evolutiebiologie is in feite een historische wetenschap die de geschiedenis van bepaalde eigenschappen probeert te reconstrueren. Iets dergelijks zou je ook voor het denken kunnen proberen, evolutiepsychologie dus. Maar in beide gevallen is met deze methoden niet te achterhalen hoe ons brein of ons denken in elkaar zit; daar gaat evolutie eenvoudigweg niet over.'
Wat zou de vrije wil dan kunnen zijn? Waar komt ze vandaan?'Dat is een lastige vraag, met name omdat niet geheel duidelijk is wat bedoeld wordt met 'zoiets als de vrije wil'. Het is wel zo dat menselijk bewustzijn en moraliteit zich ontwikkelen in het leven. Zoals ik eerder zei zou moraliteit gebaseerd kunnen zijn op onderliggende emotionele systemen, die misschien ook bij dieren aanwezig zijn. Gedrag is per definitie niet aangeboren, maar het gevolg van een ingewikkelde interactie tussen het individu en haar of zijn omgeving, een interactie die tijdens de ontwikkeling van het individu ook nog eens voortdurend meeverandert.'
Volgende week
Komende maandag is het weer de beurt aan een filosofe. Dr. Ria van der Lecq analyseert en toetst de gehanteerde begrippen en doet daarmee wat Thomas Müller eerder in deze reeks aanstipte als dé taak van de filosofie is in dit debat.
* Dit artikel is een samengevatte versie. In april verschijnt een bundel met alle volledige reacties.
Eerder verschenen in deze reeks:
Kettingreactie: zijn wij ons brein?
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Willem Koops
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Jan van Gijn
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Thomas Müller
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Iris Sommer
Later verscheen in deze reeks:
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Ria van der Lecq
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Herman Philipse
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Frans Verstraten
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Nora van Oostrom-Streep
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Martijn van den Heuvel
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Menno Lievers
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Marian Joëls
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Ted Sanders
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Marcus Düwell
Kettingreactie: zijn wij ons brein? Het antwoord van Liesbeth Woertman
