Science Café Utrecht
Online worden exen te pas en te onpas als narcist bestempeld, en overal zijn filmpjes te vinden waarin de red flags – kleine tekens die kunnen duiden op narcistisch gedrag – op een rijtje worden gezet. Maar dat iemand soms uit eigenbelang handelt, wil nog niet zeggen dat diegene een narcistische persoonlijkheidsstoornis heeft. Hoe herken je narcisme, hoe onstaat het en hoe kun je ermee omgaan?
Van trekjes tot stoornis
Narcisme is geen eenduidig verschijnsel, legt psychoanalyticus prof. Frans Schalkwijk uit: “Het is een glijdende schaal.” Aan de ene kant van die schaal staan de mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Zij lopen vaak vast in hun dagelijks leven. Aan de andere kant heb je de mensen met wat narcistische eigenschappen, die daar meestal prima mee functioneren.
Naast dat de mate van narcisme kan verschillen, zijn er twee verschillende vormen: vanzelfsprekend en waakzaam narcisme. Het heersende beeld van de stoornis past het meest bij vanzelfsprekend narcisme: iemand die een stabiel maar opgeblazen zelfbeeld heeft, waarvoor bewondering door anderen wordt gezocht. Deze vorm wordt bijvoorbeeld vaak toegeschreven aan narcistische leiders. De dynamiek van waakzaam narcisme is anders. Ook hier staat het zelfbeeld ter discussie, maar de grootheid is meer verborgen en de angst voor schaamte is groter. Schalkwijk gaf daarbij het voorbeeld van mensen die anderen willen redden of afhankelijk van hen willen maken, om het idee te hebben dat ze belangrijk of zelfs onmisbaar zijn. Hoewel deze vormen van narcisme zich anders uiten, ontstaan ze uit dezelfde basis.
In de kern, vertelt Schalkwijk, ervaren mensen met narcisme drie problemen: ze hebben moeite met zelfregulatie, hebben heftige emoties door de aantasting van het zelfbeeld, en daardoor hebben ze problemen in hun omgang met anderen. In de praktijk betekent dit dat mensen met narcisme vaak een onrealistisch zelfbeeld hebben, wat hen kwetsbaar maakt voor confrontaties met anderen in het dagelijks leven. Ze voelen zich snel teleurgesteld wanneer de werkelijkheid niet overeenkomt met hun zelfbeeld. Met deze persoonlijkheidstrekken is het omgaan met anderen bijna per definitie problematisch. Schalkwijk: “Want een relatie dwingt je tot wederkerigheid, intimiteit, afstemming en een confrontatie met de werkelijkheid die je als iemand met narcisme niet verdraagt.”
Dat kwetsbare zelfbeeld ontstaat al in de vroege kindertijd, waarschijnlijk op basis van genetische aanleg, temperament en onvoordelige gezinsomstandigheden. Schalkwijk vertelt dat een chronische teleurstelling in de wederkerige relatie met je ouder(s) kan leiden tot narcisme. Onbewust kom je dan tot de conclusie dat omgaan met anderen onbevredigend of onveilig is. “De lol van het samenzijn met een ander, waarin je elkaar erkent en respecteert, ontstaat soms niet. En daarom ga je als volwassene geen intieme vriendschappen of partnerrelaties aan.” Narcisme is, in die zin, een vorm van zelfbescherming. Maar uiteindelijk is het schadelijk voor degene zelf en voor diens omgeving.
Klagen werkt averechts
Wanneer je een narcistische partner, collega of familielid hebt, is de kans groot dat je in een patroon van negatieve interactie vastzit, vertelt relatietherapeut en GZ-psycholoog drs. Martijn Kemna. Hij legt het uit aan de hand van het onderstaande schema.
Wanneer je klaagt over het narcistische gedrag van je dierbare, veroorzaakt dat een gevoel van wantrouwen, woede of onzekerheid. In plaats van dat gevoel te tonen of uit te spreken, wordt dit door iemand met narcisme omgezet in meer narcistisch gedrag. Diegene gaat zichzelf dan verdedigen, bijvoorbeeld door te kleineren of dominant te worden. Bij jou veroorzaakt dat weer eenzaamheid en onzekerheid, wat zich weer uit als huilen, klagen of aanpassingsgedrag.
Er is gelukkig ook een manier om dat patroon te doorbreken, vertelt Kemna, namelijk door het tegenovergestelde gedrag te laten zien. Het is belangrijk dat allebei de personen in het patroon meer rust bewaren, luisteren naar elkaar en een constructief gesprek voeren. Kemna geeft daarbij wel de voetnoot dat dit in het geval van narcisme echt moeilijk is: “Want een narcist laat nooit zijn binnenwereld zien. Dat is veel te bedreigend voor diegene.”
Zorg eerst voor jezelf
Ook al laten mensen met narcisme hun binnenwereld vaak niet zien, daar naar willen kijken is wel ontzettend belangrijk om hen beter te begrijpen, aldus psychiater-psychotherapeut Ad Gerritsen. “Het is ontzettend triest en eenzaam wanneer iemand geen verbinding met anderen aan kan gaan.” Dat is ook de crux: mensen met narcisme lijken vaak uit eigenbelang te handelen, maar hebben uiteindelijk weinig baat bij hun eigen gedrag. Ze hebben vaak last van angst en depressies, en hebben een verhoogd risico op verslaving. Die aspecten van de stoornis zijn vaak minder duidelijk voor de buitenwereld; ze komen in ieder geval niet terug in de memes en video’s op het internet.
Als je zelf te maken hebt met iemand met narcistische trekken of persoonlijkheidsstoornis, is het belangrijk om goed op jezelf te letten, zeggen de sprekers. Kemna benadrukt dat je je verwachtingen van de relatie bij moet stellen: “Je moet niet hopen op een afhankelijkheidsrelatie of wederkerigheid. Ik doe ook vaak aan rouwverwerking met mensen die moeten accepteren dat ze geen geluk hebben gehad met bijvoorbeeld een narcistische ouder.” Daarnaast benoemt hij dat het belangrijk is om duidelijke grenzen te stellen. Schalkwijk relativeert het gevaar van narcistische partners ook: “Mild narcisme, dat is echt leuk! Als iemand steeds iets nieuws verzint om te doen, of je blijft overladen met cadeaus, dan is dat heel fijn. Maar waar het om gaat is: mag je zelf als persoon autonoom blijven? Je moet nee kunnen zeggen, en je gewaardeerd kunnen voelen, ook al steun je niet het narcistische van je partner.”
Wil je meer weten over narcisme? Kijk het Science Café met psychoanalyticus Frans Schalkwijk, psychiater-psychotherapeut Ad Gerritsen en relatietherapeut en GZ-psycholoog drs. Martijn Kemna dan hier terug.
