Zintuigen ontleed
Wat herinner jij je van je jeugd, van de zomers die voorbijvlogen, of van familiebezoekjes? Zijn het de scènes die je voor je ziet? Of is het de mix van chloor en frituur die hoort bij een dagje zwembad? Het parfum van je eerste vriendje of vriendinnetje? De heerlijke baksels van je oma? Geuren zijn in sterke mate gekoppeld aan bepaalde gebeurtenissen of gevoelens. Hoe werkt onze neus? Hoe begrijpen de hersenen de tientallen verschillende geuren die we bij elke inademing oppikken? Daar ging het over tijdens de eerste lezing in de reeks ‘Zintuigen ontleed’, een drukbezochte avond in het prachtige oude Anatomiegebouw.
Anatomie van de neus
Anatoom prof. dr. Ronald Bleys neemt ons mee op een tour door de neus. Aan de hand van preparaten, een schedel en een dwarsdoorsnede van het hoofd, laat hij de fijne structuren zien die zorgen dat wij op zondagochtend zo kunnen genieten van warme koffie en croissantjes. Binnen in de neus bevindt zich bovenin het reukslijmvlies. In dat vlies zitten receptoren die via de door een zeefplaat verlopende reukzenuw met de bulbus olfactorius verbonden zijn. Van hieruit gaat de informatie verder de hersenen in. Maar liefst 400 genen in het menselijk genoom coderen voor de geurreceptoren op het neusvlies. Die receptoren worden anders geactiveerd, afhankelijk van wat je ruikt, alsof het pianotoetsen zijn. Geuren binden specifieke detectoren en schakelen deze in, en dit patroon van activering vertelt ons of we koffie ruiken, hoe sterk we die vinden, en of we het lekker vinden. De geur van koffie is niet één geur, het bestaan uit een aantal geurstoffen, die elk op andere receptoren binden en samen ‘koffie’ worden. Vanwege genetische variatie ruikt iedereen een beetje anders. Voor sommige mensen ruikt en smaakt koriander naar zeep en voor anderen is het heerlijk.
Misverstanden
Psycholoog prof. dr. Monique Smeets maakt in haar verhaal duidelijk dat er rondom geuren en de menselijke reuk veel misverstanden bestaan. In psychologie- en biologieboeken staat nog steeds dat we slechts 10.000 geuren kunnen onderscheiden, maar dit getal is achterhaald. Wij mensen kunnen misschien met een beetje training wel een miljard geuren onderscheiden. Net als een hond kunnen we een geurspoor volgen. Smeets haar onderzoek toont aan dat we angst bij anderen kunnen ruiken en waarschijnlijk ook blijdschap. Wij ruiken de emoties van anderen en wat wij ruiken beïnvloedt onze emoties.
Anosmie
Zoals hierboven genoemd gaat de olfactorische zenuw door de zeefplaat, een dunne plaat met kleine gaatjes. Bij een ongeluk kan de zeefplaat beschadigd raken en de olfactorische zenuw afbreken. Vervolgens is de reukzin verdwenen, de medische benaming hiervoor is ‘anosmie’. Deze aandoening kan hevige psychologische gevolgen hebben. Voorzitter van patiëntenvereniging Reuksmaakstoornis Kirsten Jaarsma zegt in het nachtprogramma Focus: "Ik zit echt in een soort neutrale wereld, alsof ik achter glas woon. Ik ervaar dingen tweedimensionaal. Want geuren zijn altijd om mensen heen, en mensen praten daar ook heel veel over." Neuroloog Oliver Sacks beschreef het leven met anosmie als volgt:
"Sense of smell? … You don't normally give it a thought. But when I lost it ... Life lost a good deal of its savour – one doesn't realise how much “savour” is smell. You smell people, you smell books, you smell the city, you smell the spring – maybe not consciously, but as a rich unconscious background to everything else."
Leeg bestaan
Geur is proeven, ruiken en genieten. Wanneer dat wegvalt wordt het bestaan leeg. Eten en seks is minder interessant. Depressie ligt op de loer. Mensen met anosmie zijn bang dat ze gevaren zoals een gaslek of een brand niet op tijd herkennen. Het is nog niet mogelijk om de reukzin te herstellen. Jarenlang vonden wetenschappers de neus maar een eigenaardig orgaan, de reukzin niet belangrijk genoeg om te onderzoeken. Langzamerhand komt daar verandering in. Smeets en Bleys lieten ons zien wat een fantastisch complex systeem de neus, de mond en de reuk- en smaakzin is. Een systeem dat nog vele mysteries met zich mee draagt. Hoe weten de receptoren dat alle geurstoffen bij elkaar 'koffie' vormen? Hoe het mogelijk is dat een geur onmiskenbaar hetzelfde luchtje blijft, in welke concentratie dan ook? Allemaal openstaande vragen. Het is duidelijk dat wij onszelf als mensen gelukkig mogen prijzen met zo'n goede neus. Haal dus nog maar eens goed adem en koester de geuren om je heen. De plezante en minder plezante zaken. Want een geurloos leven is maar een kleurloos leven.
