Kettingreactie
'Wij zijn onze connecties', is de stelling van neurowetenschapper dr. Martijn van den Heuvel. Deze connecties vormen een chaotisch systeem, waarbij een kleine verandering grote gevolgen kan hebben. Dit betekent niet dat we per definitie vrij zijn, een chaotisch systeem kan immers nog steeds deterministisch zijn. Deze week is deskundige op het gebied van de filosofie van de geest dr. Menno Lievers aan het woord. Zijn gedachten meer dan de onderliggende neurologische processen die deze mogelijk maken?
Ja en nee
'Deze vraag is op meerdere manieren uit te leggen. Ten eerste "gedachte". Wordt hiermee de inhoud van een denkact bedoeld? Dan is er geen verband met "neurologische processen die deze mogelijk maken". Een gedachte in die betekenis van het woord, bijvoorbeeld "de stelling van Pythagoras", wordt niet mogelijk gemaakt door hersenprocessen. "Gedachte" moet dus worden opgevat als een concrete denkact in ruimte en tijd, laten we zeggen als een verzameling hersenprocessen. Dan wordt de vraag: wat onderscheidt de verzameling hersenprocessen die we "gedachte" noemen van andere hersenprocessen? De vraag lijkt op een andere vraag uit de taalfilosofie: wat onderscheidt een willekeurige verzameling inktstrepen op papier van de strepen die een betekenisvolle zin realiseren? De eerste verzameling heeft geen betekenis en de tweede heeft wel betekenis (-inhoud). Toegepast op zinnen, luidt de vraag dan: "is een zin dus meer dan de onderliggende inktstrepen die deze mogelijk maken?" Het antwoord op deze vraag is ja en nee. Ja, een zin is meer dan een verzameling strepen op papier. Je kunt de betekenis van een zin dan ook niet reduceren tot die inktstrepen. Bovendien zou de zin ook op een andere manier kunnen worden gerealiseerd, bijvoorbeeld op een computerscherm of als geluidsopname. Je kunt ook "nee" antwoorden, want deze concrete zin bestaat als die inktstrepen. Hetzelfde geldt voor gedachten en hersenprocessen.'
'De criteria van identiteit van gedachten zijn niet identiek aan de criteria van identiteit van verzamelingen hersenprocessen. Gedachten en hersenprocessen zijn kortom dingen van een andere orde. Net zoals een zin niet meer is dan een reeks inktstrepen, zo is ook een gedachte niet meer dan een verzameling hersenprocessen, maar je mist wel het essentiële van het verschijnsel als je een zin enkel beschouwt als een reeks inktstrepen en een gedachte enkel als een verzameling hersenprocessen.'
Weinig deskundigheid
Hoe kijkt Lievers aan tegen het debat over de vrije wil? Winnen de empirische wetenschappen terrein op de filosofie? 'In een debat gaat het niet alleen om of je gelijk hebt maar vooral om wie gelijk krijgt. De empirische wetenschappen hebben de wind mee in de media. Het huidige tijdsgewricht is er een van verzakelijking, reductionisme, anti-geesteswetenschappen, waarin het negentiende eeuwse Bildungsideaal aan het sterven is. In die zin winnen de empirische wetenschappen aan terrein in de beeldvorming, zonder dat ze de oplossing van het probleem een jota dichterbij hebben gebracht.'
'Ik vind het niet zo verheffend. Wat mij tegenvalt is dat de neurowetenschappers niet de moeite nemen om zich te verdiepen in de filosofische literatuur, terwijl daar toch waardevolle inzichten zijn te vinden. Van de pers valt mij tegen dat ze zo weinig ruimte geven aan tegenstemmen. De deelnemers aan het publieke debat worden uitgekozen op grond van hun mediabekendheid en niet op grond van hun deskundigheid. Dat is een euvel van deze tijd, waar ook ons eigen Studium Generale aan meedoet.'
Neurobabbelaars
Volgens Tyler Burge bepaalt niet alleen de fysieke maar ook de sociale omgeving waarin we ons bevinden de inhoud van onze gedachten. Een neurologische reductie van onze gedachten schiet tekort als die deze omgevingen buiten beschouwing laat. Hieruit volgt toch niet logisch dat er een vrije wil is?
'Zoals Tyler Burge elders betoogt, zijn er tenminste drie misvattingen in het spel. Ten eerste, neurofysiologische bevindingen verschaffen weinig inzicht in psychologische verschijnselen. Ze zijn vaak beschrijvingen van wat er aan de hand is in de hersenen, wanneer je droomt of kwaad of verliefd bent, maar ze geven daarin op zichzelf nog geen inzicht en bieden daarvoor geen verklaring. Ten tweede, de neurobabbelaars verwarren verschillende niveaus van verklaring. Lang niet alle verklaringen zijn reductionistisch. Je kunt de voortplanting of de economische recessie niet verklaren op het niveau van de kwantummechanica. Net zo zijn verklaringen van neurologische verschijnselen niet op zichzelf verklaringen van psychologische toestanden. Ten derde worden door de media-aandacht voor neurofysiologische verklaringen van de menselijke geest, commissies die onderzoeksgelden moeten verdelen in de verleiding gebracht om inferieur onderzoek te financieren, waarvan de aanvragen zijn geschreven met de retoriek van de neurowetenschappen.'
'Burge laat zien dat er een niveau van autonome psychologische verklaring is van de visuele waarneming. In die verklaring maak je gebruik van het begrip representatie. Om de inhoud van een representatie adequaat te beschrijven moet je een beroep doen op de fysieke en sociale omgeving van het waarnemende individu. Net zo staat het begrip vrije wil niet op zichzelf, maar is het verweven met tal van andere begrippen, zoals morele verantwoordelijkheid, rechtvaardiging, spijt, verwachting, sympathie, vriendschap, liefde. Ons begrip van vrije wil is nauw verweven met onze morele reacties op elkaars gedrag en op dat niveau moet ook naar een verklaring worden gezocht.'
'De vrije wil wordt door neurowetenschappers, zonder dat ze over het begrip hebben nagedacht, voorgesteld als een soort kwabbetje of wormvormig aanhangsel dat ergens in de hersenen moet zitten. Wanneer ze dat dan niet vinden, concluderen ze dat de vrije wil niet bestaat, alsof woorden alleen betekenis hebben, wanneer ze staan voor een object.'
Lees in het dossier andere kettingreacties verschenen in deze reeks
