'Verander de wereld, begin bij jezelf' luidt een bekend motto. Toch blijkt dit lastig in de praktijk. Probeer maar eens een maand zonder plastic, internet of buiten het financiële systeem te leven. En zeker als het gepaard gaat met ongemak is een trend niet makkelijk gezet. Hoe zorg je dan voor verandering? In deze blogserie onderzoekt stagiaire Emma Groenendijk kantelpunten. Is er een succesformule voor een betere wereld?
In mijn studentenhuis probeer ik al een jaar lang een schoonmaakrooster in te voeren. Mijn huisgenoten zijn nog niet enthousiast: 'het is wel goed zo'. Hetzelfde geldt voor mijn poging nieuwe de keuken handiger in te richten en opnieuw te decoreren. Dat de keukeningang half geblokkeerd is en een poster van 16-jarige Justin Bieber ons elke ochtend begroet, stoort hen niet.
Mensen vermijden verandering het liefst. Zelfs een kleine verandering is moeilijk. We lijken van nature conservatief. Desondanks vindt er ontwikkeling plaats. De mens is ver gekomen: van het wiel tot aan de mobiele telefoon. Verandering gaat vaak langzaam, met horten en stoten, maar soms snel en is er sprake van een revolutie, een kantelpunt. Deze kantelpunten veranderen een systeem zodanig dat herstel niet meer mogelijk is. Zo zorgde de industriële revolutie voor een complete omslag in de maatschappij. Verandering is dus mogelijk, maar wat bepaalt nu het omslagpunt? In deze blogserie onderzoek ik een aantal kantelpunten: waar komen ze vandaan en waar gaan ze naar toe?
De tijd is nu
Een van de meest dringende en grootste problemen die vragen om een kantelpunt, is het vraagstuk rondom duurzaamheid. Volgens premier Mark Rutte is de tijd voor verandering nu. Het huidige stelsel rondom energie, vervoer en landbouw is verouderd. Hoogleraar transitiemanagement Jan Rotmans bevestigt dit. Nederland bevindt zich op een kantelpunt waarin radicale veranderingen mogelijk zijn. Fossiele brandstoffen raken steeds verder op terwijl er verhoudingsgewijs te weinig mensen overstappen naar duurzame energie. Daarnaast is ons vervoer nog steeds afhankelijk van fossiele brandstoffen. De enorme bevolkingsgroei maakt dat voedsel op ten duur schaars wordt, net als drinkwater. Ook zorgt deze bevolkingsgroei ervoor dat de druk op de energievoorraden toeneemt, iedereen wil een eigen auto. Dit maakt verandering noodzakelijk. Ondanks dat Rutte en Rotmans het er over eens zijn dat het tijd is voor verandering, blijft het lastig deze uit te voeren.
Hoe dan?
Het gedrag van mensen veranderen is moeilijk, om te beginnen lukt het nooit alleen. Ondernemer Derek Sivers toont in zijn TedTalk hoe je een verandering teweeg kan brengen. Zijn eenvoudige formule luidt: “it takes two”. Hij beargumenteert dat iedere verandering begint met het idee van één individu, maar dat de eerste volger het begin van een beweging is. Maar werkt dit nu echt zo? Er zijn genoeg bewegingen die niet tot een verandering leiden ondanks dat ze meerdere volgelingen hebben. Deze sterven dan een stille dood, succes is niet voor iedereen.
Van onderop
Econoom prof. dr. Herman Wijffels verwacht – net als transitiehoogleraar Rotmans – dat de revolutie van onderen komt. Een succesvol voorbeeld is Kromkommer, een initiatief dat 'gekke groenten' verwerkt in eten in plaats van het weg te gooien zoals nu vaak gebeurt met deze gekke groenten. Dit initiatief heeft Albert Heijn geïnspireerd tot 'Buitenbeentjes'. Dit is een mooi voorbeeld van een lokaal initiatief dat bij een gevestigd bedrijf voor een verandering zorgt. Dit initiatief lijkt de ideeën van Rotmans te bevestigen.
Kritiek
Hoogleraar Burgerschap, Evelien Tonkens (UvH) en hoogleraar Sociologie, Jan Willem Duyvendak (UvA) zetten een aantal vraagtekens bij het werk van Rotmans. Volgens hun bezit Rotmans geen cijfers van de “explosie aan burgerinitiatieven”. Daarnaast roept Rotmans dat de transitie van onderop moet komen, terwijl er ook signalen zijn dat sommige initiatieven juist top-down zijn. De critici verwijten Rotmans wishfull thinking. In plaats daarvan zou hij zich meer moeten richten op de empirie.
Initiatieven
Ondanks de vraagtekens bij het werk van Rotmans zijn er zeker een aantal initiatieven in Nederland zichtbaar waarin mensen zich richten tegen het bestaande systeem. Denk aan de kledingbibliotheek in Utrecht of aan 'Genoeg' een initiatief waarbij mensen één maand lang geen voedsel weggooien. Daarnaast keren steeds meer mensen zich tegen het financiële systeem. Het nieuwste boek van antropoloog Joris Luyendijk over de Londense bankenwereld was een groot succes. De economie, en daarmee de maatschappij, is aan het veranderen.
De komende weken kijk ik naar verschillende initiatieven die kunnen leiden tot een verandering of dat al aan het doen zijn. Bijvoorbeeld op het gebied van sociale media, overconsumptie of het financiële systeem. Van lokaal tot internationaal, alles is met elkaar verbonden. Tegenwoordig geldt het idee: think global, act local. Maar werkt dit idee nou echt? Slagen nieuwe initiatieven in het teweeg brengen van verandering? En is deze verandering blijvend?
Wil je meer weten over een maatschappelijke transitie? Kijk naar de lezing van prof. dr. Herman Wijffels over 'Duurzame waarden en maatschappelijke transitie'.
