Doemdenken is van alle tijden 

Is 2020 het ergste jaar ooit? De coronapandemie legt al maanden de dagelijkse gang van zaken stil, volgens sommigen staan we aan de rand van de volgende grote economische crisis. Ondertussen smelten de ijskappen rustig door. En het is de vraag of de Amerikaanse democratie Trump overleeft. 

Moreel verval, economische neergang en politieke ontwrichting: het zijn klassieke doemdenkthema’s. Historicus dr. mr. Frans Willem Lantink (UU) laat zien dat doemdenken niks nieuws is. Wat leert de geschiedenis ons over het huidige pessimisme? 

Cultuurstrijd  

Cultuuroorlogen komen in golven, zegt Lantink, die op dit moment bezig is met een nieuw boek over golven van ideologische polarisering in de afgelopen twee eeuwen. “Je zou kunnen zeggen dat we middenin een nieuwe cultuuroorlog zitten. Ideeën botsen, er is strijd. Maar de geschiedenis leert dat dat ook weer af zal nemen." 

Vaak gaat zo'n periode van polarisering en crisis samen met het schetsen van onheilsbeelden, legt Lantink uit: "Als je in grote lijnen naar de geschiedenis kijkt, dan zie je hoe vooruitgangsdenken en verandering altijd gepaard gaan met pessimisme en doemdenken." Aan de hand van voorbeelden laat hij zien hoe er al 200 jaar wordt gesteggeld over de toekomst van de samenleving, met uiteenlopende wereldbeelden. 

“Vooruitgangsgeloof is een product van de Verlichting,” begint Lantink. Doordat de wetenschap en de rede in die tijd een grote vlucht nemen, wordt het belangrijker om na te denken over de toekomst. Waar het lot van de mensen eerst in handen lag van God, is nu de mens zelf aan het roer. En, zo zou blijken, de visies op die toekomst verschillen nogal. Waar progressievelingen in de maakbare samenleving een bloeiende toekomst voor zich zien, groeit in conservatieve kringen de angst voor moreel verval en het verdwijnen van traditie. De eerste cultuurstrijd die werd gevochten was dan ook die om de rol van de kerk in de samenleving. De gevolgen daarvan zie je vandaag de dag direct terug: in Frankrijk werd de strijd gewonnen door de liberalen en werd een strikte scheiding tussen kerk en staat gemeengoed. In Nederland hielden de katholieken voet aan de grond.   

“Eind 19e eeuw wordt het pas echt spannend,” aldus Lantink. Technologie neemt een sprong voorwaarts, economie en cultuur bloeien en het lijkt beter te gaan dan ooit. Vooruitgangsgeloof is booming. Toch ontstaat er ook een gevoel van onbehagen. Sommigen zien ook hoe de grote stad veel kapotmaakt. Traditionele sociale netwerken verdwijnen, en mensen kunnen zich in het anonieme leven in de grote stad overgeven aan hun driften en instincten.  

Vooruitgangsgeloof gaat wederom samen met pessimisme. 

Na de val van het IJzeren gordijn zien we eenzelfde tegenstelling. De liberalen roepen zichzelf uit tot winnaar van de strijd tegen het communisme en politicoloog Francis Fukuyama publiceert ‘The End of history’, waarin hij de liberale democratie ziet als het eindpunt van de beschaving. Politicoloog Samuel Huntington schetst in zijn artikel ‘The Clash of Civilizations?’ (1993) dat hij later bewerkt tot boek, een somberder plaatje. Ook hij denkt dat de ideologische strijd voorbij is, maar ziet een nieuwe strijd ontstaan langs culturele lijnen. Vooruitgangsgeloof gaat wederom samen met pessimisme. 

Steven Pinker en het Antropoceen 

En dan komen we aan bij het nu. Volgens vooruitgangsdenker Steven Pinker leven we in de beste tijd denkbaar. Wereldwijd is er minder armoede, honger en luchtvervuiling dan ooit tevoren. Wie dat niet wil zien lijdt aan ‘progressofobia’, een angst voor vooruitgang. Tegelijkertijd neemt het milieudebat een apocalyptische stemming aan. Week na week protesteert Extinction Rebellion tegen de onomkeerbare vernietiging van de aarde.  Lantink: “Veel mensen denken bij cultuurpessimisme aan rechts conservatisme, maar het dystopische beeld dat de linkse milieubeweging schetst is net zo goed cultuurpessimistisch. Maar het werkt ook heel goed, het mobiliseert mensen voor verandering.”  

Doemdenken als krachtig politiek middel 

Vooruitgangsdenken en cultuurpessimisme horen bij elkaar, zo concludeert Lantink. “Het zijn twee zijden van dezelfde medaille. Ze zijn niet goed of fout, maar we hebben ze allebei nodig. Cultuurpessisme is een vorm van cultuurkritiek, een reactie op een sterk vooruitgangsgeloof.” Het schetsen van een onheilsbeeld blijkt een machtig middel om mensen te mobiliseren. Dat was het in de nadagen van de Franse revolutie, toen de kerk toch weer voet aan de grond kreeg, en dat is het nu, nu duizenden de straat op gaan voor het klimaat en tegelijkertijd ook autoritaire leiders het schetsen van een onheilsbeeld als machtsmiddel gebruiken.

Misschien één lichtpuntje: we denken al 200 jaar dat de samenleving ten onder gaat, en we zijn er nog. 

In zijn lezing noemde Lantink nog veel meer voorbeelden van doemdenkers en optimisten in de geschiedenis. Kijk de hele lezing hier terug.