Cover to cover
Israelisch psycholoog Daniel Kahneman, schrijver van het baanbrekende boek Thinking, Fast and Slow, won samen met Amos Tversky in 2002 de Nobelprijs voor de Economie voor hun psychoanalytisch onderzoek. Volgens het juryrapport omdat Kahneman ‘psychologisch onderzoek wist te integreren in de economische wetenschap en dan met name wat betreft oordelingsvermogen en besluitvorming in onzekere situaties’. In 2020 hebben we met precies zo'n situatie te maken, gezien de pandemie en (semi-)lockdowns. Dan zijn er ook nog eens verkiezingen op komst. Hoog tijd om het boek er weer eens op na te slaan!
In Thinking, Fast and Slow gaat Kahneman in op de aard van menselijke oordelen en keuzes. Hij maakt hierin onderscheid tussen de automatische operaties van wat hij noemt Systeem 1 en de gecontroleerde werking van wat hij Systeem 2 noemt. Bij Systeem 1 hoort associëren, vooroordelen en biases, een constant interpreteren en samenhang vinden tussen alles wat er op dat moment in de wereld gaande is. Systeem 2 is daarentegen rationeel, actief nadenken, verbanden lostrekken en kritisch analyseren. Kahneman toont vervolgens aan wat deze manieren van besluitvorming betekenen voor ons en de wereld om ons heen. Hij laat aan de hand van voorbeelden en denkoefeningen zien hoe lastig we het vinden om rationeel te reageren in ambigue (economische) situaties. We zijn eerder geneigd gebruik te maken van heuristieken: vuistregels of sneltoetsen die de grotere hersenbrekers kunnen versimpelen.
Kahneman stelt ook dat we eerder geneigd zijn veel meer risico te nemen wanneer we op verliezen staan dan wanneer het ernaar uitziet dat we iets gaan winnen. De theorie, de zogenaamde loss aversion, suggereert dat de pijn van iets verliezen psychologisch twee keer zo sterk is als het plezier van iets winnen. Hij legt het uit aan de hand van een voorbeeld: Waarom kan hij in regenachtig New York nooit een taxi vinden? Is het lekker weer, dan rijden de chauffeurs korte afstanden: er zijn veel mensen op de been en ze moeten allemaal een stukje reizen. De taxichauffeur moet veel ritten maken om aan zijn dagomzet te komen, en het is dus dringen om mensen in de auto te krijgen. Op regenachtige dagen hebben taxichauffeurs maar een paar lange ritten nodig om hetzelfde om te kunnen zetten. Dan gaan ze naar huis, de dienst zit erop, het geld is binnen, en Kahneman kan geen taxi meer vinden om hem door de regen te helpen. Kahneman: "als de taxichauffeur rationeel nadenkt, brengt hij zijn zonnige dagen in het park door en maakt hij op regenachtige dagen veel lange ritten, om het ‘verlies’ van de warme dagen weg te werken".
“Mensen zijn niet dom”, zegt de beroemde psycholoog in zijn werkkamer op de campus van Princeton University, waar hij na lang aandringen aan de Vlaamse krant De Standaard een interview geeft. “Mensen zijn zeker niet dom”, zegt hij nog eens. “Slimme mensen, uit alle lagen van de bevolking, maken zulke fouten. Waar het om gaat, is dat het werkelijke gedrag van mensen niet strookt met de strenge definitie van rationaliteit die wordt verondersteld door de economie. Maar het is evident dat economen niet zonder die aanname kunnen: anders werken hun theorieën en voorspellingen niet meer”.
Hoe rationeel is het om miljarden euro’s te steken in bedrijven die ervoor zorgen dat we de CO2-uitstoot nooit tot het acceptabele punt kunnen laten dalen? Hoe rationeel is een intelligente lockdown? Ten koste waarvan maken we beslissingen in deze crisis? En wat staat ons nog te wachten, op economisch en politiek vlak?
Prof. dr. Barbara Vis is politicoloog en gebruikt de methoden van Kahneman in haar onderzoek naar politieke besluitvorming. Door de bril van het systeem-denken en de prospect-theorie - die stelt dat de voorkeur van beslissingen bij onzekerheid afhankelijk is van de omstandigheden - kijkt zij naar onze politiek, zonder oordeel en met des te meer interesse in de besluitvorming van verschillende politici in verschillende situaties. De pandemie van dit jaar is een boeiend moment om haar te spreken over haar inzichten. Bekijk de lezing en de interessante Q&A.
