Hoe we een tweede 'silent spring’ kunnen voorkomen

“Er heerste een verontrustende, doodse stilte. De vogels, waar waren ze gebleven? De voedertafels in de tuinen bleven onbezocht. De weinige vogels die nog gezien werden, waren stervende, trilden en konden niet vliegen. Het was een lente zonder lentestemmen.”

In haar befaamde boek Silent Spring schetst biologe Rachel Carson een stadje in de toekomst, waar alle vogels zijn verdwenen door het grootschalige gebruik van chemische middelen. Het boek komt uit in 1962 en slaat in als een bom. Als één van de eersten toont ze aan hoe een enkele chemische stof een heel ecosysteem kan verwoesten, met dodelijke gevolgen voor planten en dieren. Milieukundige dr. Jerry van Dijk (UU): “Ik kon het boek niet in één keer doorlezen. Als ecoloog houd ik me bezig met biodiversiteit en de invloed van dit soort stoffen daarop. En als je dit boek leest met de kennis van nu… ik kreeg er buikpijn van.” In zijn lezing 'Silent Spring' laat hij zien waarom Carsons boek iconisch was, en dat we desalniettemin weinig lijken te hebben geleerd. "De oplossingen zijn er wel, maar we gebruiken ze niet."

DDT als wondermiddel (en de eerste dode vogel dient zich aan) 
 

Om die immense impact van Silent Spring te begrijpen moeten we even terug naar Carsons tijd. De Tweede Wereldoorlog is net ten einde en de ontwikkeling van technologie neemt een grote vlucht. Eén van die nieuwe uitvindingen is DDT, een bestrijdingsmiddel dat in de oorlog effectief is gebleken om ziekten onder soldaten te voorkomen. Vlektyfus bijvoorbeeld, een fatale ziekte verspreidt door luizen. Na de oorlog wordt het middel veelvuldig aangeprezen in huishoudens: een flinke spuit bestrijdingsmiddel onder je oksel, in je haar of geïmpregneerd in het behang van je kinderkamer, daar kijkt niemand gek van op. Ook in de landbouw wordt het middel grootschalig ingezet om invasieve soorten te bestrijden. Met de toename van wereldhandel komen namelijk niet alleen steeds meer producten uit verre landen, ook exotische insecten liften mee.

Als de Japanse kever vervolgens ook in Amerikaanse gemeenteparkjes opduikt wordt onaangekondigd een hele woonwijk ondergespoten met DDT. Twee dagen later liggen de tuinen vol dode vogels, en vertonen katten en honden ernstige ziekteverschijnselen. Carson, die op dat moment voor de US Fish and Wildlife Service werkt, begint deze impact zorgvuldig te documenteren. Ze schrijft grote bladen aan om een artikel te publiceren, maar niemand wil het hebben. De chemische industrie is immers nog steeds één van de grootste afnemers van advertenties. Dan begint ze aan haar iconische boek: Silent Spring.

Hoe microdeeltjes de voedselketen binnendringen  

Met vele voorbeelden onderbouwt Carson dat het effect van bestrijdingsmiddelen veel groter en schadelijker is dan gedacht. Zo omschrijft ze hoe het ineens stil wordt op het Amerikaanse Crystal Lake, dat ooit zo bekend stond om haar vele futen. Ze laat zien hoe een schijnbaar ongevaarlijke  concentratie van DDT in het water grote gevolgen heeft, doordat het zich ophoopt in het vet van dieren. Plankton slaat de stof op, vissen eten het plankton, grotere vissen eten de kleinere vissen, en de fuut tenslotte krijgt een enorme dosis binnen. Zo zorgen kleine deeltjes in het water voor grote problemen bovenin de voedselketen. Dit proces wordt biomagnificatie genoemd.

Niet alleen laat Carson zien hoe de bestrijdingsmiddelen effect hebben op dieren, ze toont ook aan hoe het de gezondheid van de mens schaadt en onder andere kanker veroorzaakt. En als genadeklap betoogt ze dat het beoogde doel vaak helemaal niet wordt bereikt met DDT: exoten die bestreden worden komen vertienvoudigd en resistent terug. Als het boek in 1962 uitkomt staat de wereld op zijn kop. De industrie begint een tegenoffensief, maar uiteindelijk is er geen ontkomen aan. In 1972 wordt DDT van de markt gehaald in de VS en in 2001 gaat het middel wereldwijd in de ban, het mag alleen nog gebruikt worden als noodmiddel om de malariamug te bestrijden.