Tv-series ontleed
De gevangenis. Een plek die intrigeert en intimideert. De meeste mensen zullen 'm nooit van binnen zien. Het beeld dat we er van hebben vormt zich door nieuwsberichten, films en natuurlijk televisie-series. Hollywood houdt er van om de ontsnappingspogingen centraal te stellen. In de jaren 90 was er de donkere en extreem geweldadige HBO show 'Oz', waar de dagelijkse beslommeringen van de mannen in een 'supermax prison' een ware nachtmerrie waren. Maar er is iets wat nog meer fascineert: vrouwen in de gevangenis. Het is dan ook geen verrassing dat de lancering van Orange is the New Black (OINTB), gebaseerd op de memoires van Piper Kerman, een groot succes werd. Fans over de hele wereld smullen van de verhalen over het rauwe leven in Litchfield. Thema's als liefde, familie, psychische klachten, racisme, verslaving en seksualiteit komen voorbij. Maar is dat wat speelt in een echte vrouwengevangenis? We vroegen het aan criminoloog dr. Anne-Marie Slotboom (VU Amsterdam), die regelmatig gevangenissen in binnen- en buitenland bezoekt.
Hoe beland je in de bajes?
"In de VS is de 'war on drugs' eigenlijk een 'war on women'", aldus Slotboom. Tussen 1980 en 2000 steeg het aantal vrouwelijk gedetineerden met 625%, dat is 1,5 keer meer dan bij de mannen. In Amerika 'zitten' bijna 200.000 vrouwen, in Nederland slechts 600. Van die zeshonderd interviewden Slotboom en haar collega's er ongeveer 400, ze vroeg hen naar de omstandigheden en hoe ze er terecht kwamen. Het grootste gedeelte krijgt een straf vanwege drugsgerelateerde vergrijpen (32%), 25% heeft een vermogensdelict gepleegd en slechts 16% van de vrouwen zit er vanwege een geweldsincident. Dit komt aardig overeen met de karakters in OINTB: Piper Chapman en haar vriendin Alex smokkelden drugs, Gloria Mendoza en Lorna Morello pleegden fraude, en Tifanny Doggett oftewel 'Pennsatuckey' vermoordde iemand die werkte in de abortuskliniek. Door de flashbacks in de serie weten we vrij veel over de achtergrond van de vrouwen. Er zijn veel problemen, zoals misbruik, huiselijke geweld, familieruzies, verslaving en criminele partners. Slotboom legt uit dat dit bij het merendeel van de gevangenen in Nederland ook speelt. "De meeste vrouwen hebben geen rooskleurige start voordat ze in de gevangenis terecht komen". Ze geeft ons een aantal quotes uit de praktijk zoals, 'Ik heb mijn onschuld verloren toen mijn man mij neerstak' en 'Ik heb geleerd van de fouten van mijn moeder. De dingen die zij mij aandeed, zou ik mijn kinderen nooit aandoen'. Waar in de mannengevangenis nog moeite wordt gedaan om gedetineerden een opleiding te geven om re-integratie te versoepelen, is dat bij de vrouwen niet zo. Slotboom: "Omdat het er zo weinig zijn, is er geen specifiek beleid en dat is problematisch".
"Je gaat hier redelijk gezond naar binnen, en komt er met rugklachten, enorme stress en een minderwaardigheidscomplex weer uit"
Stressvol bestaan
Het gebrek aan beleid, gecombineerd met bezuinigingen, zorgt ervoor dat het er tussen de muren niet beter of gezelliger op wordt. 'Dat is toch ook niet de bedoeling?' zullen sommigen dan zeggen. Maar volgens Slotboom is het cruciaal. "Uiteindelijk gaat het om menselijke waardigheid. Kan je dat behouden, ook als je in de gevangenis komt?" Waar in OINTB de vrouwen veel tijd samen kunnen doorbrengen en bijvoorbeeld de keuken runnen is dat hier niet het geval. Door versobering gaan de deuren van de cellen, waar je met z'n tweeën in zit, om vijf uur 's middags dicht. Het diner is een magnetron maaltijd. Dit is goedkoper. "Het is slecht, want je sluit mensen heel lang alleen op. Dat heeft gevolgen voor je psychische gesteldheid". Slotboom vertelt dat veel gevangenen last hebben van mentale klachten, door traumatische ervaringen en door de opsluiting zelf. De zorg schiet te kort. Ook dit illustreert ze met quotes uit haar onderzoek: 'Je gaat hier redelijk gezond naar binnen, en komt er met rugklachten, enorme stress en een minderwaardigheidscomplex weer uit,' en 'De psychologische zorg is hier te langzaam geregeld. Het komt veel te laat op gang. Alleen als de emmer overloopt, na herhaaldelijke verzoeken.' Daarbij komt dat de vrouwen, in tegenstelling tot mannen, veel meer zorg dragen over hun kinderen. Ze zijn vaak in de steek gelaten door hun partner. Slotboom: "Bij mannengevangenissen staan vrouwen buiten te wachten, bij vrouwengevangenissen niet". Relaties stoppen en de stress loopt op. Op zoek naar genegenheid en contact vinden vrouwen liefde en seks bij elkaar. Minder dan in OINTB, daar is het natuurlijk voor de show aangedikt, maar het gebeurt wel. In VS is de gemiddelde straf veel langer, in NL staan vrouwen gemiddeld na een paar maanden al weer buiten. Er is dus minder gelegenheid voor het tot bloei komen van een relatie.
Al met al geeft OINTB een redelijk goed beeld van de vrouwengevangenis in Amerika, en in mindere mate van de situatie in Nederland. De gang-vorming, de privatisering van de gevangenis en overbevolking, het geweld onderling en van de bewakers, zijn geen issues. Maar de menselijke thema's als liefde, eten, slapen en gezondheid zijn universeel. Deze serie is grensverleggend en belangrijk, omdat het een gezicht geeft aan een groep mensen van wie het bestaan vaak wordt vergeten.
