Identiteit onbekend
Dé Nederlander bestaat niet. Emeritus-hoogleraar historische Nederlandse letterkunde, prof. dr. Herman Pleij, stelt dit vast in de reeks 'Identiteit onbekend.' Wat wel bestaat is een 'collectieve mentaliteit'. Dat zijn van die typische dingen die horen bij de inwoners van een bepaald land. Iets wat jou opvalt als je op vakantie gaat naar Spanje (“wat praten ze hard en veel met hun handen”) en wat buitenlanders opmerkelijk vinden als ze hier komen (“wat zijn ze direct”). Pleij neemt een aantal onderdelen van de Nederlandse collectieve mentaliteit onder de loep: van de anti-hiërarchische houding en voorliefde voor het ventileren van grove meningen, tot pragmatische tolerantie en compromissen sluiten.
Geen biologisch verhaal
De collectieve mentaliteit is een combinatie van een zelfbeeld plus de waarden, normen en gedragsvormen die van oudsher in een land voorkomen. Het is belangrijk te beseffen dat die mentaliteit niet 'natuurlijk' is, er zit niks 'in ons DNA'. Net zo goed is het begrip 'volksaard' onzinnig. Wij zijn niet zuinig geboren, maar gedurende ons leven leren we 'op de kleintjes te letten', omdat we dat hier een deugd vinden. Overigens zien buitenlanders ons in deze karikatuur als gierig en inhalig - daarom roepen de kooplui op de markt in Turkije naar de Nederlandse toeristen "kijken, kijken, niet kopen!". Over dezelfde eigenschap kun je heel verschillend denken.
Representatie en stereotiepen
Aan de Universiteit van Amsterdam maakte een collega van Pleij, Joep Leerssen, het vak imagologie. Dit gaat over de de culturele constructie en literaire representatie van nationale karakters. Deze representatie heeft grote invloed op hoe we over onszelf en andere volken denken. Toen Griekenland als eerste diep geraakt werd door de crisis, waren veel mensen kritisch op de steun die onze regering bood. "Waarom moet ons geld daarheen? Die Grieken zijn oplichters en oversekste idioten, die nooit belasting betalen en op hun 42ste met pensioen gaan” roept men dan op verjaardagen. Dit zijn hardnekkige, vaak eeuwenoude, vooroordelen en stereotypen die negatief effect hebben. De representaties zijn vaak onwaar en gelden sowieso nooit voor iedereen. Maar die beelden hebben wel reële gevolgen voor de publieke opinie en politieke besluiten.
De 'VOC-mentaliteit'
Volgens Pleij is het geven van je ongezouten mening trouwens wel typisch Nederlands. Er zijn meer radioprogramma's met stellingen waar luisteraars op kunnen reageren, tv-talkshows, ingezonden brieven in kranten en opiniestukken, dan waar dan ook ter wereld. Het idee dat iedereen zijn of haar zegje moet kunnen doen, is terug te leiden naar iets wat al eeuwenlang hoog in aanzien staat in Nederland: iedereen is gelijkwaardig. Of je nou hooggeplaatst ambtenaar, vuilnisman of tv-presentator bent: je mening telt en niemand krijgt voorrang in de rij bij de bakker. De beelden, waarden, normen die de collectieve mentaliteit vormen stammen uit onze nederzettingsgeschiedenis. De vrije koopman uit de VOC die zich aan alle hiërarchieën onttrekt, die zie je nu nog steeds terug. Het tutoyeren, de nadruk op gelijkwaardigheid, de tolerantie – iedereen was potentieel klant – en het compromissen sluiten komen voort uit een handelsgeest.
Geen standaard of ideaalbeeld
Toen Maxima in 2007 zei “De Nederlandse identiteit heb ik niet kunnen vinden”, kreeg ze heel het land over zich heen. Men liet voor het gemak buiten beschouwing dat ze eraan toevoegde dat dit ook gold voor de Argentijnse identiteit. De zucht naar een nationale identiteit zal blijven bestaan, mensen zijn immers kuddedieren. Het zorgt ervoor dat je een groep vormt. Maar het is ook een manier om anderen buiten te sluiten. Vluchtelingen en andere nieuwkomers bijvoorbeeld. Daarom is het belangrijk te beseffen dat er geen blauwdruk voor een Nederlander is. Ja, veel mensen in Nederland houden van boterhammen met kaas en zijn zuinig, maar niet allemaal en je hoeft daar ook niet aan te voldoen om een 'echte' Nederlander te zijn. Volgens Herman Pleij is het tijd de Nederlandse wapenspreuk Je maintiendraite vervangen door het motto dat onze collectieve mentaliteit uiteindelijk het beste vangt: 'Moet kunnen'.
Kijk de lezing 'Heel Hollands' terug. Volgende week (21 maart) gaan we in de lezing 'Van nature anders' in op lichaam en identiteit. Of het nu gaat over afkomst, gender, seksualiteit of geslacht: we plaatsen mensen graag in hokjes. Maar zijn die hokjes wel zo goed af te bakenen? In hoeverre is identiteit aan de hand van ons lichaam biologisch bepaald? Volgens wetenschapsjournalist en schrijver Asha ten Broeke is men het daar in de wetenschap lang niet altijd over eens.
