Ongelijkheid is slecht voor iedereen

Een documentaire over economische ongelijkheid valt moeilijk te verkopen aan studiobazen en geldschieters. Daarover vertelde regisseur Jacob Kornbluth in een interview aan The Guardian: "It always sounded so dry, but then I'd tell people it's likeAn Inconvenient Truth for the economy and they'd go, Ah!". Inequality for All is een krachtige documentaire die duidelijk uitlegt hoe het kapitalisme in de Verenigde Staten de middenklasse in de kou zet en de superrijken nog rijker maakt. In de laatste bijeenkomst van Movies: Science & the City keek een bomvolle zaal in filmtheater 't Hoogt gebiologeerd naar wat feitelijk een anderhalf uur durend college over rijk en arm was, gegeven door de ster uit de film, Robert Reich, professor Publiek Beleid (UC Berkeley) en voormalig minister van Arbeid. Daarna betrad prof. dr. Jan Luiten van Zanden (UU), één van Nederlands meest vooraanstaande economisch-historici, het podium. Want wordt de kloof tussen arm en rijk ook hier steeds groter of valt het allemaal wel mee?

Na afloop van de voorstelling geeft Van Zanden meteen antwoord op de vraag die waarschijnlijk bij iedereen door het hoofd schoot: 'Klopt het wat ik zojuist allemaal gezien en gehoord heb?' "Ja, alles klopt, op een paar details na. En het is ook al langer bekend maar het wil gewoon niet in het collectief bewustzijn doordringen dat het een groot probleem is," aldus Van Zanden. Het grote probleem is dat het sinds de jaren '70, na de automatisering en de globalisering, de VS rijker en slimmer is geworden, maar dat veel kinderen van nu het slechter zullen gaan krijgen dan hun ouders. De arbeidslonen zijn in dertig jaar nauwelijks gestegen, maar de inflatie gaat door, de vaste lasten stijgen en veel gezinnen hebben moeite om het hoofd boven water te houden. Armoede is een wijdverspreid fenomeen in één van de meest welvarende landen ter wereld. Aan de andere kant is er een groep mensen die steeds meer geld krijgt: de CEO's, de durfkapitalisten, de investeerders en de bankiers. Het gat tussen arm en rijk vergroot en de middenklasse verdwijnt.

Behalve dat het persoonlijke leed enorm is - in de film zien we een werkend stel, dat door de hoge vaste lasten slechts 80 dollar op de rekening heeft staan - legt Reich uit dat het ontbreken van de middenklasse een negatief effect heeft. 70% van de economie is gebaseerd op de middenklasse die spullen koopt. Doen ze dat niet dan is er geen groei. De superrijken, oftewel de 1%, zien hun vermogen wel groeien: slechts 400 (!) mensen hebben nu de helft (!) van het vermogen van Amerika in handen. Diezelfde mensen kapen de politiek en 'kopen' presidentskandidaten. Politici maken wetgeving en beleid die ten faveure van de rijken is. Zo is de groeiende kloof een bedreiging voor de democratie. De onderklasse is de dupe, ze is machteloos. Denk bijvoorbeeld aan de vreedzame Occupy-demonstranten en -studenten die protesteerden tegen hoog collegegeld, zij werden door de politie hardhandig werden aangepakt.

Jan Luiten van Zanden legt uit dat ons land te maken heeft met dezelfde spanningen als Amerika: ook wij kennen de invloed van de automatisering en globalisering. De inkomensongelijkheid is wel iets toegenomen, maar de sociale verschillen zijn lang niet zo groot als in de VS. Dit komt omdat wij een klein land met sterke instituties zijn, hierdoor is de economie veerkrachtiger. Onze welvaartsstaat beschermt de zwakkeren in de samenleving. Ook is de ideologische discussie in de VS anders. Waar voorheen de arbeider als 'waardescheppend' werd bestempeld is nu de kapitalist, oftwel de rijke ondernemer, een 'job creator' geworden. Maar zoals de steenrijke investeerder Nick Hanauer in de film opmerkt: "When somebody calls themselves a job creator, they aren't describing the economy, although that's what it sounds like. What they are really doing is making a claim on status, privilege and power."

Mede dankzij dit valse argument, betalen de rijken daar minder belasting dan de armen. In Nederland is de maatschappelijke waardering anders. Wij vinden nog steeds dat de sterkste schouders de zwaarste lasten moeten dragen. Overigens is de vermogensongelijk wel sterk toegenomen (in Nederland heeft de rijkste 1 procent een kwart van het vermogen in eigendom). Meer belasting heffen is een optie, maar Van Zanden waarschuwt dat dit averechts kan werken. Kapitaal is mobiel, als het de rijken niet bevalt dan verhuizen ze naar Luxemburg of België. We moeten alert blijven, ook hier verdwijnt de middenklasse (zie deze NRC NEXT checkt achter de betaalmuur) en men verwacht dat rond 2050 de bruto loonongelijkheid in het gemiddelde OESO-land even groot zal zijn als in de VS. En maak je geen illusies: ook in Nederland en Brussel zijn lobbyisten actief die politici naar hun hand proberen te zetten. Van Zanden raadt iedereen aan lid te worden van een vakbond of politieke partij, want alleen collectief kun je in actie komen tegen het systeem. En dat moet, want uiteindelijk is ongelijkheid slecht voor iedereen.

De film Inequality for All is te zien op Netflix en op Uitzending Gemist als NPO 2doc. Als je meer wilt weten over hoe de economie werkt en een crisis ontstaat, kijk dan de colleges uit de reeks 'Money, money, money'. Als je meer wil weten over belastingparadijzen en hoe we zeggenschap kunnen terugwinnen op grote ondernemingen, kijk dan 'Power to the people', met o.a. Ewald Engelen. Voor meer over de voors en tegens van het kapitalisme is er het vermakelijke interview van Arnon Grunberg met vrije markteconomie Deirdre McCloskey.