De Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal heeft zich behoorlijk ontwikkeld. Van een gemeenschap bestaande uit zes landen, tot een unie van 28 landen waarin vrij reizen en betalen met één munt bijna overal mogelijk is. Democratie heeft zich over al deze landen verspreid. Het lijkt een geslaagd project. Met de nadruk op 'lijkt'.
Europa en de democratie staan onder druk. Er is een opmars van populistische, eurosceptische partijen: het Front National in Frankrijk, de Jobbik-partij in Hongarije, Gouden Dageraad in Griekenland, de Ware Finnen in Finland en uiteraard 'onze' PVV. Minder dan eenderde van de Europeanen heeft vertrouwen in de Europese Unie: een historisch dieptepunt. Waar komt dit wantrouwen en deze onvrede vandaan? Schrijver en cultuurhistoricus dr. David van Reybrouck stelt de diagnose: “Europa is hardhorig: ze roept hard en luistert slecht.”
Crises
Tijdens de 4 mei herdenkingslezing 'Democratie in ademnood' constateert Van Reybrouck twee crises: een monetaire en een democratische. Landen in economische crises hebben de Euro in gevaar gebracht. Herman van Rompuy, voorzitter van de Europese Raad, stelde dat het einde van de munt, het einde van Europa zou betekenen. Koste wat het kost moest deze dus gered worden, zonder consultatie van haar burgers. Door deze aanpak van de monetaire crisis raakte de democratische verder in het slop, aldus Van Reybrouck. Burgers voelden zich gepasseerd. Eerder leidde de Europese grondwet al tot gemor. Veel Europeanen hebben niet het gevoel eigenaar te zijn van de E.U. en het gevoel dat ze steeds meer zeggenschap moeten overdragen aan mensen in Brussel op wie zij niet kunnen stemmen.
De E.U. moet weer spannend worden zodat burgers er bij betrokken raken. Politieke kopstukken uit het Europees Parlement waren daarom vorige week te zien in een 'spectaculair' televisiedebat in aanloop naar de verkiezingen op 22 mei. Zoals de Raad de Euro wil redden, zo wil het Parlement de democratie redden. Maar wie kijkt er naar een negentig minutenlang durend debat tussen politici waar we niet op kunnen stemmen? Niet de bakkersknecht uit Bulgarije, de sardientjesvisser uit Sicilië of de zonnestudio-eigenaar uit Zaandam.
Polarisatie
Het zijn niet de onverschilligen of wantrouwenden die je bereikt met zo'n debat, maar slechts een kleine, intellectuele elite die toevallig van politiek houdt. Van Reybrouck: “De democratie kan niet genoeg gered worden, maar zijn dit de goede methodes? […] Ik ben voor het redden van de democratie, maar het gaat niet om mij. Ik hoef niet overtuigd te worden.”
We moeten erkennen dat de belangrijkste maatschappelijke scheidslijn het opleidingsniveau is. Er is polarisatie tussen hoog- en laagopgeleiden in Europa. Je opleiding bepaalt in grote mate hoe je denkt over migratie, politiek en de E.U. Maar de E.U. bestrijdt dit met middelen die leiden tot meer polarisatie: droge, ingewikkelde tv-debatten, projecten met kunstenaars en schrijvers die Europa een nieuw verhaal moeten bieden en Europese literatuurprijzen. Zo bereik je niet het publiek dat bereikt moet worden. “Europa heeft geen nieuw verhaal nodig, en al helemaal niet van bovenaf”, aldus Van Reybrouck.
Oplossingen
Hij roept de E.U. op om beter te luisteren. Om niet alleen te zenden, maar ook mensen aan het woord te laten. Om ongenoegen serieus te nemen. De Erasmusbeurs stelt studenten in staat hun horizon te verbreden en Europa te doen ontdekken en uitdragen. Maar waarom is deze beurs er alleen voor hoogopgeleiden? “De bakkersknecht uit Bulgarije zou drie maanden stage moeten lopen bij een patissier in Oostende. Hij moet zich met zijn Belgische maten bezatten, met zicht op de Noordzee. Hij moet na de lasten, ook de lusten van Europa leren kennen.” Dit brengt meer op dan een kopstukkendebat over het stabiliteitspact stelt Van Reybrouck.
Zijn tweede suggestie is om een richtinggevend document op te stellen voor de komende twintig jaar. Europa heeft millenniumdoelstellingen nodig. Het idee: breng in elk van de 28 lidstaten van de E.U. een representatieve steekproef van burgers samen. Laat hen beraadslagen met experts en politici en laat andere burgers ideeën aanleveren. Vraag hen hoe zij Europa zien in 2030 en ga met steekproeven hieruit in Brussel werken aan een document. Zorg dan dat dit document beleidsbepalend is. Hoogopgeleiden, maar zeker ook laagopgeleiden die de meerderheid vormen, moeten eigenaar worden van Europa. Het gaat om zeggenschap. Verkiezingen eens in de vier jaar zijn hiervoor niet toereikend.
Europa is belangrijk. We benoemen het tegenwoordig niet vaak meer, maar het grootste succes van Europa is vrede. Van Reybrouck concludeert wat zij die de oorlog hebben meegemaakt weten, maar nu in de vergetelheid lijkt te zijn geraakt: “Democratie heeft een prijs, maar geen democratie heeft een veel hogere prijs.”
Bekijk de herdenkingslezing van David van Reybrouck 'Democratie in ademnood'.
