Vrienden zijn belangrijk. Met hen bespreek je de meest persoonlijke dingen over jezelf. Even wat feiten over vriendschap in Nederland op een rij. Gemiddeld heeft iemand 3,5 vriend, 42% van je vrienden woont binnen een straal van drie kilometer en 15% van de Nederlanders zegt geen vrienden te hebben. Vrienden lijken op elkaar, gemiddeld heeft de helft van iemands vrienden hetzelfde opleidingsniveau en driekwart is van dezelfde sekse. De onderzoeken waarop deze cijfers gebaseerd zijn, vroegen naar 'goede vrienden'. Hoeveel mensen je op Facebook kent, telde niet mee. De cijfers gaan over échte vriendschap.
Maar wat is 'échte vriendschap', en waarom horen je online contacten hier niet bij? Bij het Filosofisch Café onderzochten sociologe prof. dr. Beate Völker, (UU), en filosofe dr. Tazuko van Berkel (UL) wat betekenisvolle sociale relaties zijn en waarin échte vriendschap bestaat.
Als sociologe maakt Völker gebruik van data en baseert daarop een aantal kenmerken van vriendschap: “Je vrienden zijn zelfverworven, in tegenstelling tot je familie of buren heb je zelf voor ze gekozen. Je vrienden zijn het meest belangrijk voor de vorming van je identiteit. Vriendschap komt in alle rangen, standen en leeftijden voor.” Völker voegt hieraan toe dat vrienden goed voor je zijn. Mensen met vrienden leven langer.
Debiteuren crediteuren
Maar wat zegt dit nu over wat vriendschap in essentie is? En waarom denken filosofen erover na? Volgens dr. Tazuko van Berkel impliceert het spreken over 'échte vriendschap' dat er zoiets is als 'neppe' vriendschap. Van Berkel maakt de vergelijking met roomboter: “We spreken alleen van 'échte roomboter' omdat er ook zoiets bestaat als margarine.” Toen filosofen voor eerst gingen nadenken over vriendschap, was dat omdat er iets veranderde in de samenleving.
Ten tijde van het klassieke Athene, ongeveer 2500 jaar geleden, betekende vriendschap dat als iemand iets voor jou deed, dat jij dan iets voor die ander doet. De essentie van vriendschap was wederkerigheid. Maar met de opkomst van geld gingen mensen anders nadenken over relaties. Men begon vriendschap in economische termen te zien: 'Voor wat, hoort wat.' In deze zin zijn vrienden mensen die in een relatie staan zoals crediteuren ten opzichte van debiteuren: 'Ik help mijn vriend zijn koelkast verzetten, zodat hij mij helpt verhuizen.' Maar Van Berkel legt uit dat deze opvatting niet klopt volgens Aristoteles.
Aristoteles onderscheidde drie soorten vriendschap: vriendschap omwille van het nut, het plezier of het goede. Van buitenaf lijken vrienden inderdaad vaak een van deze drie dingen met elkaar uit te wisselen. Ze hebben een relatie van geven en krijgen. Maar toch gaat het bij vrienden om meer dan dat. Denk aan het ritueel rondom het geven van cadeaus. Je geeft een cadeau aan je vriend of vriendin, en krijgt op je verjaardag een cadeau terug. De ongeschreven regel is dat deze cadeaus ongeveer van dezelfde waarde zijn. Als je vriendschap puur in economische termen begrijpt, is het onzinnig dat we de prijsstickertjes eraf halen en dat we elkaar überhaupt nog cadeaus geven. We kunnen er net zo goed mee ophouden want het netto resultaat is nul. Toch doen we dit niet, het gaat ons namelijk om meer dan dat. Met een cadeau drukken we onze persoonlijke verbinding met iemand uit. Je kiest met zorg iets wat bij die ander past en hoopt dat hij of zij er blij mee is. Uit dit gebaar blijkt vertrouwen, dankbaarheid en betrokkenheid. Van Berkel: “Echte vriendschap is wel in waarde uit te drukken, maar niet in economische waarde.”
Onder druk?
Maar wat is hiervan over in deze tijden van vluchtig online contact? Völker ontkent dat echte vriendschap onder druk staat door sociale media. Natuurlijk hebben sociale media enorme impact op onze omgang. Je maakt makkelijker contact en je kan met één druk op de knop berichten aan je vrienden, collega's en vage kennissen delen. Maar angst dat dit nadelige gevolgen heeft voor onze echte vrienden hoeven we toch niet te hebben volgens Völker: “Toen de telefoon zijn intrede deed, waarschuwden mensen voor de slechte invloed op de kwaliteit van onze relaties. Nu blijkt dat het afspreken vooral gemakkelijker maakt.” Het aantal kennissen en contacten heeft misschien een enorme vlucht genomen en leidt wellicht tot nieuwe omgangsvormen en -regels. Maar die 3,5 échte vrienden, die zijn we zomaar niet kwijt.
Het volgende Filosofische Café vindt plaats op dinsdag 11 maart en gaat over het morele kompas van de rechter. Rechters zijn helaas ook gewoon mensen, met alle tekortkomingen van dien. In hoeverre spelen emoties, belangen en de druk van de publieke opinie mee bij het nemen van rechterlijke beslissingen?
