Op Internationale Vrouwendag in 2012 werden drie portretten van vrouwelijke hoogleraren onthuld in de senaatzaal in het Academiegebouw van de Universiteit Utrecht. Tot dan toe hingen er alleen schilderijen van mannelijke hoogleraren aan de muren. Een van deze vrouwen is prof. Johanna Westerdijk, de eerste vrouwelijke hoogleraar van Nederland. Een bijzondere vrouw die zich door de jaren heen inzette voor politieke raciale en religieuze neutraliteit in de wetenschap. Ze droeg daarmee niet alleen bij aan gelijkheid tussen mannen en vrouwen maar ook aan gelijkheid op andere gebieden. Een vrouw om veel van te leren dus.
Dit artikel valt onder het dossier: Vrouwen in de wetenschap.
Van schoolmeisje tot de eerste vrouwelijke hoogleraar
Johanna – Hans- Westerdijk (1883) groeide op in een intellectueel en kunstzinnig doktersgezin in Amsterdam. Op de basisschool liet ze zich 'Hans' noemen en ze klaagde wel eens tegen haar vrienden dat ze liever een man had willen zijn, omdat mannen veel meer mogelijkheden hadden. Ze ging biologie studeren, maar omdat ze haar middelbare school niet had afgemaakt kon ze geen examens afleggen. Ze ging toch onderzoek doen maar kon niet promoveren omdat ze geen officiële biologietitel had. Daarom vertrok Westerdijk naar München en later naar Zürich, waar ze onderzoek ging doen naar plantenziekten. Dit was een nieuw vak waaraan veel behoefte was, bijvoorbeeld voor de bloembollenteelt in Nederland, maar ook de grootschalige landbouwindustrie in Nederlands-Indië. Ze kon in Zürich alsnog promoveren en werd vervolgens op haar 23ste directrice van het Phytopathologisch Laboratorium Willie Crommelin Scholten (WCS) in Amsterdam. Een jaar later werd ze ook directrice van het Centraal Bureau voor Schimmelcultures. In 1917 werd ze benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de plantenziektekunde in Utrecht, hiermee was ze de eerste vrouwelijke hoogleraar van Nederland.
Ze verhuisde naar Villa Java in Baarn, waar ze studenten met allerlei achtergronden de kans gaf om onderzoek te doen. Onder haar leiding zijn 56 studenten gepromoveerd. Elke promotie in Villa Java was een klein feestje, er werd een boom geplant in de tuin ter ere van de gebeurtenis en er werd de hele nacht luid muziek gemaakt.
Wetenschap discrimineert niet
Alhoewel Westerdijk geen feministe was en zich niet speciaal inzette voor de vrouwenbeweging speelde ze een grote rol in de International Federation of University Women waarvan ze later ook als voorzitter werd verkozen. Ze heeft niet alleen veel betekend voor gelijkheid tussen mannen en vrouwen, maar ook voor gelijkheid in het algemeen. 'Wetenschap discrimineert niet', was het motto van Johanna Westerdijk, ook in de International Federation of University Women maakte ze zich hier sterk voor. Tijdens de Tweede Wereldoorlog dwongen Duitse en Italiaanse fascistische overheden Joodse wetenschappers uit te sluiten van de academische wereld. Westerdijk zette zich hier tegen af en onder haar leiding nam het bestuur de volgende resolutie aan: “Het doel van onze vereniging is het stimuleren van begrip en vriendschap tussen alle universitaire vrouwen van de wereld, ongeacht hun ras, religie of politieke overtuiging, om zo sympathie en behulpzaamheid te kweken tussen alle landen”. Een belangrijke mijlpaal in het streven naar gelijkheid.
Westerdijks succes
We kunnen ons afvragen in hoeverre het succes van Westerdijk situatiegebonden is. Als hoofd van de twee instituten had Westerdijk de mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de man/vrouw verhoudingen. Bovendien was haar vakgebied redelijk nieuw, waardoor ze een unieke mogelijkheid had om hier snel groot in te worden. Toch is het verhaal van Westerdijk inspirerend, het laat zien dat door door te zetten een boel te bereiken is. Ook Westerdijks motto 'wetenschap discrimineert niet', wat in die tijd nog opmerkelijker was dan nu, is een belangrijke waarde voor de hedendaagse wetenschap.
Wil je meer weten over Johanna Westerdijk? Wetenschapshistorica Patricia Faasse schreef een biografie over het leven van Johanna Westerdijk en geeft vrijdag 12 april een lezing hierover in het Atria in Amsterdam. De lezing vindt plaats binnen de lezingenserie '1001 vrouwen in de Nederlandse geschiedenis' naar aanleiding van het gelijknamige boek van historica Els Kloek. In de geschiedenisboeken komen vrouwen nauwelijks voor. Historica Els Kloek wil daar wat aan doen en stelde een boek samen met biografieën van 1001 beroemde, beruchte en vergeten vrouwen. Het project werd deels gefinancierd door 'crowd funding'. Mensen konden hun favoriete vrouw in de geschiedenis 'adopteren' en op deze manier het boek helpen financieren. Naar aanleiding van het boek is ook een tentoonstelling gemaakt die van 15 februari tot en met 20 mei te bezichtigen is bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.
Nienke de Haan, stagiaire bij Studium Generale maakt wekelijks een blog over vrouwen in de wetenschap. Zie hier alle blogs:
- 8 maart Vrouwen in beeld
- 15 maart Rolmodellen in de wetenschap
- 29 maart Moeder én/of wetenschapper?
- 5 april Een vrouwelijke ontdekkingsreiziger als rolmodel
- 11 april Johanna Westerdijk, de eerste vrouwelijke hoogleraar van Nederland
- 19 april 'En ze kan ook nog lekker koken': berichtgeving over vrouwen in de wetenschap
- 26 april Discriminatie aan de universiteit? De rechter oordeelt
- 3 mei Emancipatie: daar zijn we klaar mee. Toch?
- 10 mei Colleges volgen vanachter een gordijn
- 17 mei Techniek voor meisjes
- 24 mei Wetenschap en activisme
- 31 mei Women at the top: do it yourself!
- 7 juni Stereotypen en vooroordelen, waarom kunnen we er niet omheen?
- 14 juni Gender en etniciteit in het hoger onderwijs
- 21 juni Vrouwen in de wetenschap
