De zwerm
Misschien is het wel voorbarig om te stellen dat de vogels samen 'meer' zijn, dan alle individuele vogels bij elkaar opgeteld. In de derde lezing van de serie De zwerm probeert dr. Victor Gijsbers op filosofische wijze door deze vanzelfsprekende uitspraak heen te prikken.
Wel te reduceren
Het zwermgedrag van vogels, stelt hij, blijkt wel degelijk te reduceren tot de som der delen. Dit werd in de jaren '80 aangetoond door middel van de 'individual based models'. Hierbij bepaal je het gedrag van een individu, dat vervolgens wordt ingevoerd in een computermodel. Daarna zet je een aantal individuen bij elkaar en kijk je wat er gebeurt. Het gedrag dat de individuen samen vertonen is per definitie reduceerbaar tot de som der delen, omdat de regels voor gedrag per individu zijn ingevoerd. Wetenschappers deden dit met het gedrag van vogels en wat bleek? De groep vogels vertoont gedrag dat sterk gelijkend is aan de spreeuwenzwermen. Met andere woorden: tel het individuele gedrag van vogels bij elkaar op, zet ze bij elkaar, en het resultaat is zwermgedrag.
Onhandig en onhelder
Dat vogelzwermen reductionistisch te verklaren zijn, betekent niet het doodvonnis voor emergentie. Gijsbers geeft de 'emergentisten' een aantal argumenten in hun voordeel. Ten eerste is een reductionistische verklaring van een fenomeen lang niet altijd bruikbaar. Het fenomeen is te ingewikkeld, de wiskunde te complex of het is niet mogelijk de deeltjes waaruit het geheel bestaat te meten. Reductionistische verklaringen zijn in de meeste gevallen praktisch onhaalbaar. Ten tweede maken ze de zaak er vaak niet helderder op. Als Gijsbers een stoel het publiek in gooit, is er vanuit fundamenteel fysiologisch oogpunt niet te zien of hij dat uit blijdschap of agressie doet, terwijl we dit vanuit psychologisch oogpunt makkelijk herkennen. Gijsbers: 'Het hogere niveau heeft soms een vorm van organisatie die we op lager niveau niet meer helder zien.' Reductie is daarom niet altijd wenselijk.
Is betekenis emergent?
Je hoort het de reductionist zeggen: 'Dat reductionisme praktisch niet haalbaar is en soms zelfs onwenselijk is, betekent nog niet dat het niet waar is.' De emergentist moet met een voorbeeld komen waarbij het geheel een eigenschap heeft die de delen écht niet bezitten, en het liefst een voorbeeld waarbij die delen zelf nieuwe eigenschappen krijgen in het geheel. Dat voorbeeld is er in de vorm van betekenis. In holistische betekenistheorieën krijgt een woord of zin pas betekenis in een geheel van woorden en zinnen die relaties met elkaar aangaan. Uit die relaties ontstaat dan betekenis. Het is de vraag wat betekenis precies is en het is aan de emergentist om met een antwoord op die vraag te komen. De reductionist zal met een alternatieve betekenistheorie moeten komen. Het debat is nog niet beslecht en het einde niet in zicht. Wat denk jij over emergentie en reductionisme?
Om alle argumenten nog eens duidelijk op een rijtje te krijgen, kun je de lezing van dr. Gijsbers hier terugzien.
