Levenskunst
'De existentie gaat vooraf aan de essentie!' Hele generaties zagen deze woorden van Jean-Paul Sartre als strijdkreet. Woorden die een vrij leven mogelijk maakten. Maar wat betekent het eigenlijk, dat de existentie aan de essentie vooraf gaat? Professor Maarten van Buuren (Moderne Letterkunde, UU) legt het in zijn lezing voor de serie Levenskunst uit aan de hand van sprekende voorbeelden en persoonlijke inzichten.
Sartre baseerde zich in zijn denken op de fenomenologie van Edmund Husserl. Deze filosoof beschreef als eerste het bewustzijn als iets wat níet als een kern in de mens zit. Zijn definitie van bewustzijn was 'Bewustzijn is bewustzijn ván iets'. Met andere woorden: het bewustzijn bestaat uit een verhouding met de buitenwereld. Er is niet zoiets als een essentie, die je een vooropgesteld levensdoel of richtsnoer geeft. Nee, pas door je verhouding tot de buitenwereld in het bewustzijn, existeer je en kun je iets van je essentie herkennen. Vandaar: 'De existentie gaat vooraf aan de essentie!'
Dat brengt een enorme vrijheid met zich mee, want existeren doe je helemaal zelf. De mens is volgens Sartre nu eenmaal veroordeeld tot de absolute vrijheid, los van alles en iedereen. Dat kan beangstigend zijn, maar ook juist heel optimistisch stemmen. Het is opvallend hoe vol beweging en activiteit de filosofie van Sartre zit – beweging die Maarten van Buuren in zijn enthousiaste en levendige presentatie ook tot uiting brengt.
Die beweging begint al helemaal aan het begin van het leven, als de mens in het bestaan 'geworpen' wordt. Van Buuren vergelijkt het met een survivaltocht: je wordt gedumpt in de jungle met een rugzakje om, maar zonder opdracht en zonder doel. Er zijn een paar gegevenheden, zoals je rugzakje, maar ook je geslacht en in welk land je gedropt bent. Vanaf dat moment moet je het echter zien te rooien. Allereerst met je bewustzijn, dat ook een activiteit is: 'een pijl die je afschiet'. Door bewust keuzes te maken ontwerp je je eigen existentie. Sterker nog: je moet een sprong wagen in het project dat je leven is.
Vaak gaat het niet zo makkelijk. De absolute vrijheid is ook een last. Van Buuren beschrijft de val van het existentialisme, een val in het absolute niets. Dat is het besef van het ontbreken van een vooraf gegeven essentie. In je jeugd heeft alles nog een doel en een betekenis, maar het existentialisme prikt door deze illusie heen. Een pijnlijk moment, dat Van Buuren uit eigen ervaring kent.
In de serie Levenskunst draait het om de manier waarop denkers en schrijvers kunnen helpen bij de morele opgave iets van je leven te maken. Wat zeggen zij tegen je? En wat is jouw antwoord? Maarten van Buuren en Joep Dohmen vertellen openhartig over de manier waarop de schrijvers hen geraakt en beïnvloed hebben, zonder daarbij het wetenschappelijke perspectief te verliezen.
Wil je meer weten over Levenskunst? Kijk deze en de andere lezingen terug op de website van Studium Generale of zoek op dit blog op 'levenskunst'. De volgende editie is op 11 mei, wanneer professor Joep Dohmen het zal hebben over Peter Bieri / Pascal Mercier, bekend van de filosofische bestseller Nachttrein naar Lissabon.
