Adapt!
De wereld in crisis. De coronacrisis, de klimaatcrisis, de economische crisis. Door klimaatverandering worden samenlevingen steeds vaker geconfronteerd met natuurrampen. En toenemende polarisatie zorgt voor een wildgroei aan nieuwe -ismes: fascisme, terrorisme, radicalisme, populisme. Terwijl het ene land gebukt gaat onder een crisis, komt het andere land er juist sterker uit. Maar wat precies de succesformule is – of juist het recipe for disaster – is nooit helemaal helder. Bovendien is er in de academische wereld maar weinig bekend over hoe samenlevingen omgaan met crises en welke lessen we uit deze ervaringen kunnen trekken.
Dus wat zijn die succesformules die ervoor zorgen dat sommige samenlevingen sterker uit een crisis komen? Om dat te onderzoeken, organiseerde de onderzoekshub Security in Open Societies de serie Adapt! Van crises kun je leren. In zes uiteenlopende lezingen zochten de onderzoekers antwoord op de vraag: hoe komen we sterker uit deze crisis?
De coronacrisis is een solidariteitscrisis
De coronacrisis is uniek. Waarom? “Deze crisis impliceert alleen maar meer en meer onzekerheid”, legt hoogleraar Publieke Instituties prof. dr. Arjen Boin (Leiden University) uit in zijn lezing Veerkrachtig omgaan met ongekende gevaren. “Normaal gesproken leer je steeds meer tijdens een crisis, maar dat is bij deze crisis niet het geval. Bij deze crisis weten we namelijk niet hoe die zal eindigen." Bovendien is COVID-19 een solidariteitscrisis: “Er wordt maar een heel klein gedeelte van de mensen ziek, maar toch wordt er van ons allemaal gevraagd om íets te doen.”
In de coronacrisis zit dus een verscheidenheid aan crises verscholen: een solidariteitscrisis, een economische crisis – denk aan alle bedrijven die failliet zijn gegaan, mensen die hun baan zijn verloren – en natuurlijk een gezondheidscrisis. “Maar buiten dit alles om hebben we niet zo vaak een nationale crisis, laat staan een internationale: dus het hele crisisplan dat we op papier hebben, testen we nu voor het eerst uit” – aldus Boin. Een soort ‘stresstest' voor overheden en crisisprotocollen.
Rechtvaardigheid als rots in de branding
Iedere crisis is dus uniek. Toch is er minstens één algemene deler: we willen er zo snel mogelijk weer vanaf. Maar dat gaat niet altijd, al helemaal niet met de coronacrisis – die is here to stay. Hoe slaan we ons er dán doorheen, als het einde maar niet in zicht komt? Dit is precies wat hoogleraar Sociale Psychologie prof. dr. Kees van den Bos in zijn lezing Hoe mensen omgaan met alarmerende omstandigheden onderzocht. “Opvallend is, dat mensen in tijden van crisis houvast vinden in rechtvaardigheidsoordelen. Rechtvaardigheid in de zin dat je het gevoel hebt dat er rechtvaardige besluiten worden genomen. Dat er een rechtvaardig beleid wordt geformuleerd. Dat er capabele wetenschappers aan het roer staan. Als dit gevoel er is dan kunnen mensen rust vinden, ook in alarmerende omstandigheden”, legt Van den Bos uit.
Opvallend is, dat mensen in tijden van crisis houvast vinden in rechtvaardigheidsoordelen.
We hebben geen tijd en vaak ook niet de kennis, om taaie beleidsstukken en objectieve publicaties over corona door te spitten en hieruit zelf onze conclusies te trekken. “We wenden ons dus tot de mensen die er wél verstand van hebben. We willen, vooral in tijden van crisis weten: kan ik de overheid vertrouwen? Is hun beleid rechtvaardig en kan ik op hun bouwen? Staan er capabele wetenschappers aan het roer?”, aldus Van den Bos. Niet helemaal onlogisch dus dat de Nederlandse overheid stevig heeft ingezet op communicatie rondom corona. Een abstract instituut als het RIVM kreeg met Jaap van Dissel een gezicht, en de Haagse politiek liet zich adviseren door een duidelijk zichtbaar team van wetenschappers, het Outbreak Management Team. En dat wekte vertrouwen.
“Niemand had zien aankomen dat we zo braaf zijn!”
Hoewel de coronacrisis door veel virologen allang was aangekondigd, werd de wereld er toch door verrast. In zijn lezing onderzocht hoogleraar publiek leiderschap prof. dr. Paul ’t Hart hoe er op bestuurlijk niveau werd gereageerd op COVID-19. “De pandemie zelf heeft ons verrast, maar de reactie van de politiek en de samenleving misschien nog wel meer”, stelt ’t Hart. Hij is met name te spreken over de eerste respons van samenleving en politiek: “Niemand had zien aankomen dat we zo braaf en solidair zijn! We blijken regels op te volgen. Had je voor de pandemie aan wetenschappers gevraagd of ze zouden denken dat je een samenleving als de Nederlandse regels als ‘was je handen’ op kan leggen, dan hadden ze waarschijnlijk allemaal nee gezegd", licht 't Hart toe. "Maar," zo vertelt 't Hart, "deze crisis heeft bewezen dat mensen in staat te zijn om in korte tijd een nieuw sociaal contract aan te gaan: met elkaar, maar ook met de overheid. We luisteren naar elkaar en naar de overheid. We vertrouwen de experts." Maar de coronacrisis is er een van de lange adem. Het is, zoals Boin dat noemt, een creeping crisis: een crisis die zich voortsleept, één die erin sluipt. ’T Hart ziet wat dit betreft nog wel wat gevaren op de loer liggen: “Hoe langer deze crisis voortsleept, hoe groter de behoefte wordt aan een ander soort expertise: niet alleen maar over het virus zelf, maar ook hoe we ermee om moeten gaan. Vanuit de wetenschap komt er dan ook een steeds grotere druk dat er historici en ethici bij het adviesteam van de Haagse politiek komt.”
Niemand had zien aankomen dat we zo braaf zijn en solidair zijn. We blijken regels op te volgen!
Pandemieën zijn dus wél te temmen
Inderdaad, hoewel historici, ethici en filosofen niet de kennis en kunde in pacht hebben om een vaccin tegen het virus te ontwikkelen, kunnen ze wel advies geven op basis van historische of levensbeschouwelijke kennis. Welke voetafdruk gaat deze pandemie bijvoorbeeld achterlaten in onze geschiedenis? Hoogleraar geschiedenis van internationale betrekkingen prof. dr. Beatrice de Graaf, in haar Adapt!-lezing Pandemieën zijn te temmen, legt uit dat pandemieën in de geschiedenis vaak bepalend zijn geweest voor hoe wij internationale relaties onderhouden. “Pandemieën zijn grensoverschrijdend. Paradoxaal genoeg vormen pandemieën onze internationale relaties, en vice versa”, legt De Graaf uit. Eigenlijk werden deze ziektes in alle tijden maar op twee manieren zodanig verspreid dat ze tot pandemieën door woekerden: door oorlog, en door handel, licht De Graaf toe. Dat zijn immers de momenten dat er een versnelde, intensieve en vooral ongecontroleerde mengelmoes van mensen ontstaat.
“Pas in de negentiende eeuw, een periode waarin drie pandemieën uitbraken, werden de funderingen gelegd voor de pandemiebestrijding zoals we die nu kennen”, legt De Graaf uit. In deze eeuw kwamen mensen tot de ontdekking dat je niet aan de dood of aan allerlei vormen van bijgeloof hoeft over te geven, maar dat nieuwe wetenschappelijke en logistieke uitvindingen en expertise konden bijdrage aan het temmen van dit soort rampen. De geschiedenis leert dat je met kennis en kunde aan het langste eind trekt, legt De Graaf uit. “Dat pandemieën getemd kunnen worden”, concludeert de Graaf in haar lezing. De geschiedenis leert ons ook dat samenwerking die schade kan beperken wanneer de pandemie nog woedt. Samenwerken betekent: samen testen, experimenteren, meewerken, kennis delen, geen feiten achterhouden. Samenwerken betekent ook ongelijkheid in de strijd tegen de pest, de Influenza of corona tegengaan.
Zonder crises, geen culturele identiteit?
Maar een crisis speelt ook een belangrijke rol in de identiteitsvorming van een land, cultuur of bevolkingsgroep. In haar Adapt!-lezing onderzoekt hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis prof. dr. Lotte Jensen hoe rampen een rol hebben gespeeld, in hoe Nederland zich vandaag de dag ziet. “De Nederlandse identiteit is alleen goed te begrijpen als je de geschiedenis van rampen goed analyseert”, legt Jensen uit. “In Nederland in het bijzonder de watersnoodrampen: denk alleen al aan de zin 'God created the Earth, the Dutch the Netherlands.'” Jensen kijkt in haar lezing naar de invloed van rampen op de vorming van de culturele identiteit van een land, volk of groep. “In tijden van nood, wenden mensen zich vaak tot verhalen vertellen. De ramp wordt omgezet in een verhaal van overwinning bijvoorbeeld. Zo ook in de coronacrisis: denk aan de zin 'alleen samen komen we corona te boven'. Het is een narratief dat terug blijft komen. Maar het heeft ook nieuwe rolmodellen met zich meegebracht: medewerkers van de zorg, virologen, Irma Sluis.” Om de culturele identiteit van een land te begrijpen, moeten we kijken naar rampen en crises die ze hebben overwonnen: dat zijn de momenten waarop de belangrijkste fundamenten van een cultuur gelegd worden en waarop kan worden teruggegrepen worden als zich een nieuwe crisis voordoet of wanneer eenheid dreigt weg te vallen
Genadeloos optimistisch
Van een crisis kun je dus leren. Over de geschiedenis van internationale samenwerkingen, over een samenleving die verrassend braaf is, over rechtvaardigheid als rots in de branding, over identiteitsvorming en over solidariteit. Maar wat vertelt een ramp ons over de democratie? Vaak een minder positief verhaal. De democratie krijgt het vaak zwaar te verduren tijdens een ramp: democratische besluitvorming wordt omzeild, er is geen tijd voor transparantie, en er is slechts een kleine (elitaire) groep wetenschappers of beleidsmakers die het voor het zeggen krijgt. Ofwel: leert een crisis ons dat een democratie niet is opgewassen tegen noodtoestanden? Volgens universitair docent Publiek Managment dr. Scott Douglas niet. Hij eindigt de serie ‘Adapt!’ met een “genadeloos optimistische kijk" op de rol van een democratie in crisis.
In tijden van crises is het denk ik productiever om kansen te benadrukken, in plaats van risico's.
Waar de algemene perceptie is dat een democratie niet werkt in tijden van crisis, stelt Douglas dat het tegendeel waar is: “Je kunt alleen de risico’s benadrukken voor de democratie: maar ik denk dat het productiever is om kansen te benadrukken.” Om deze kansen te benadrukken, neemt hij voorbeelden van eerdere crises die aantonen dat een democratie kan floreren in tijden van tegenspoed. “Kijk bijvoorbeeld naar de hiv- en AIDscrisis. In zo’n crisis lopen de spanningen hoog op. Het is een gevoelige crisis, waarin onzekerheid maar ook ongelijkheid toenemen. Maar het kan ook anders: de aanpak van Australië bijvoorbeeld. Daar werden samenwerkingen aangegaan met de doelgroep om saamhorigheid te behouden. Dit was ontzettend succesvol, en had niet gekund zonder een open democratie”, legt Douglas uit.
Of de democratie door de coronacrisis ook evolueert, blijft nog de vraag. Als Douglas in ieder geval één ding duidelijk maakt, is dat met hard werken en samenwerkingsgericht leiderschap, een democratie sterker uit de crisis kan komen.
