Overtuigen, ook als er wetenschappelijk of logisch niet zo veel valt te bewijzen, dat is het terrein van de retorica. Al in de klassieke Oudheid werd er veel aandacht aan besteed door grootheden als Aristoteles en Cicero. Een opleiding duurde destijds vier jaar. In deze workshop komen in één dag de grondbeginselen van ethos, logos en pathos voorbij, alsook de technieken om een verhaal op te bouwen, te verfraaien en voor te dragen. Niet alleen door te luisteren, maar vooral ook door te doen.

Deze workshop wordt gegeven door filosoof en retoricaliefhebber Henk Procee van de Universiteit Twente. Hij publiceerde onder meer Immanuel Kant en het volle leven (2005) en Bij die wereld wil ik horen! 36 columns en 3 essays over de vorming tot academicus (2004).

De maat van de retorica

Retorica heeft een slechte naam. Ze wordt gezien als het aansmeren van producten en ideeën waar mensen volstrekt niet op zitten te wachten. Uitwendige versiering van loze inhouden. Het absolute tegendeel van sobere oprechtheid. Desalniettemin staat het er beter mee voor dan veelal wordt gedacht. Dat komt door Aristoteles. Deze maakte onderscheid tussen drie manieren van bewijsvoering: logica, dialectica en retorica. Logica is de weg om van ware premissen naar ware conclusies te komen. Geldig als de wiskunde. Alle mensen zijn sterfelijk; Socrates is een mens; dus: Socrates is sterfelijk. Al iets minder geldig gaat het toe in de (natuur)wetenschappen. Daar vallen vele robbertjes te vechten over empirie en theorie. Maar plausibel zijn de uitkomsten wel. Dat vechten noemde hij dialectica. Nog minder geldig gaat het toe in de domeinen die in het leven het belangrijkst zijn. Waar het gaat om verleden en toekomst, om waarden en idealen, om verwachtingen en beloften. In die sfeer van belangrijkheid plaatste hij de retorica. 'Ik blijf bij je' of, veel erger, 'Ik ga bij je weg' zijn geen uitspraken van een hoog logisch of wetenschappelijk gehalte, maar persoonlijk van meer betekenis dan de hele thermodynamica.

Retorica legt niet vast, maar overtuigt of overtuigt niet. Zij communiceert volgens een menselijke maat. Daarom zijn naast de inhoud (logos) ook de persoonlijkheid van de spreker (ethos) en de gevoeligheid van de luisteraar (pathos) van belang. Er is meer dan de boodschap, meer dan het logische betoog. Het doet ertoe wie iets zegt en wie ernaar luistert. In sommige situaties zullen mensen gevoelig zijn voor het harde wetenschappelijke bewijs. Bied dan zo'n bewijs, adviseert de retorica. In andere situaties zal de integriteit en de persoonlijkheid van de spreker bepalend zijn. Toon dan charisma. In weer andere situaties zullen de emoties die luisteraars op dat moment hebben de doorslag geven. Speel in op die emoties. Hoe dan ook, doe niet alsof slechts een rechtlijnige argumentatie alleenzaligmakend is.

Retorica hoort thuis in een volop menselijke wereld, waarin mensen met al hun eigenaardigheden - niet alleen hun intellect, maar ook hun karakter, zelfs hun gevoel - ertoe doen. Een wereld, waarin ze elkaar trachten te overtuigen door verstandelijke overwegingen, verhalen, grappen, verdriet en vreugde; een wereld, waarin ze zich laten raken door de uitingen van anderen. Retorica toont een orde waarin mensen zich thuis kunnen voelen. Ik mag proberen anderen te overtuigen van zaken die voor mij belangrijk zijn; anderen mogen op hun beurt dat bij mij doen. Uitgesproken raken we daardoor nooit. Niets ligt in logische termen voor eens en altijd vast. Er is een openheid naar de toekomst, er is ook een openheid naar anderen.

Zelfs de wereld van wetenschap en techniek zit vol retorica. Onderzoekers en beleidsmakers beloven steeds betere inzichten, steeds nuttiger apparaten. Meer belastinggeld is nodig om... en dan volgt er weer een belofte. Ook in die domeinen komt men niet zonder overtuigen uit. Is dat verkeerd, onwetenschappelijk? Het is niet verkeerd mensen ervan te overtuigen dat wiskunde een groot goed is. Wel verkeerd is doen alsof zo'n argumentatie even hard is als een bewijs binnen de wiskunde zelf.

Toch gebeurt dit laatste vaak. We weten hoezeer mensen elkaar kunnen miskennen en bedriegen. Hoe ze met de mooiste woorden anderen verleiden. Hoe ze beloften doen om ze vervolgens te breken. Maar ook in de analyse van zulke negatieve kanten is de retorica behulpzaam. Ze heeft een kritische kant; ze scherpt het oog voor onoprechte en ondeugdelijke middelen; ze is werkzaam als tegengif voor allerlei manipulaties.

Een herkenbare maat - retorica is gebaseerd op een mengsel van vertrouwen en wantrouwen, op een mengsel van hoop en cynisme. Ze geeft uiting aan een werkelijkheid die grootmoedig en kleinzielig kan zijn, welgemeend en bedrieglijk, menselijk en vaak ook al te menselijk.

Literatuur

- Aristoteles, Retorica, Historische Uitgeverij, 2004.
- M. Fabius Quintillianus, De opleiding tot redenaar, Historische Uitgeverij, 2003.
- Henk Procee, Immanuel Kant en het volle leven.