De daken glimmen je in veel wijken tegemoet: momenteel telt ons land bijna twee miljoen woningen met zonnepanelen, dat komt neer op één op de vijf huizen. Nederland is daarmee Europees koploper als het gaat om geïnstalleerd vermogen zonne-energie per persoon. De beschikbare stimuleringsregelingen voor duurzame energieproductie zijn een belangrijke aanjager van de populariteit. De energietransitie is dus in gang gezet, maar dat gaat niet zonder slag of stoot. Bestuurskundige Kees van der Wel promoveert aan de Universiteit Utrecht, hij onderzoekt welke publieke waarden op het spel staan bij de ontwikkeling van slimme lokale energiesystemen. Hij benadrukt dat er financiële, technische en ecologische hobbels zijn, maar dat de energietransitie bij uitstek een rechtsvaardigheidsvraagstuk is. Het nieuws over de gewijzigde koers van Vandebron illustreert dat.
Salderen
In 2022 is er maar liefst 46% meer zonne-energie opgewekt door Nederlandse huishoudens dan in 2021. Goed nieuws, maar slechts een klein percentage van het totale energieverbruik van Nederland wordt gedekt door zonne-energie. Dat komt deels omdat eigenaren van zonnepanelen de stroom niet gebruiken maar terugleveren aan het net. In Nederland mogen we zonnestroom salderen. Dat betekent dat de zonne-energie die je in de zomer aan het energienet levert in de winter verrekend wordt. De nadelen van salderen zijn inmiddels groter dan de voordelen. Zo kost het ‘gratis’ terugleveren van stroom aan de panelenbezitters de energiebedrijven veel geld en dat wordt betaald via de energierekening van álle huishoudens. Op die manier betalen mensen die geen panelen hebben (vaak de lagere inkomensgroepen) jaarlijks zo’n 200 euro mee aan de teruglevering van stroom aan de mensen die wel panelen hebben. Vanwege de explosieve toename van zonne-energie (en dus teruglevering) lopen de kosten steeds verder op. Energiemaatschappij Vandebron heeft daarom besloten om dit naar eigen zeggen eerlijker te verdelen, al naar gelang van verbruik en teruglevering.
Eerlijk
Het valt Van der Wel op dat Vandebron het woord ‘eerlijk’ gebruikt en hij is daarover blij verrast. “In discussies over verduurzaming gaat het vaak over technische uitdagingen, ecologische effecten of financiële voor- en nadelen. Het gaat in veel mindere mate over sociale implicaties en rechtvaardigheidsoverwegingen. Dat het bedrijf Vandebron dat wel doet vind ik heel positief.” Hij benadrukt dat elke keuze andere implicaties heeft voor verschillende groepen in de samenleving. Het voordeel van de één, is soms een nadeel voor de ander. Er bestaat niet één antwoord op de vraag of iets rechtvaardig is. De interessante vraag is daarom niet of iets rechtvaardig is, maar voor wie en hoe.
Eigenaren van zonnepanelen hebben bijvoorbeeld een flinke investering gedaan en gerekend op een bepaalde terugverdientijd, die kan door de nieuwe regeling in de soep lopen. Op X (voorheen Twitter) uitten sommigen dan ook hun ongenoegen over een "gebrek aan solidariteit" en dat ze het besluit zien als "een bestraffing van mensen die de wereld redden". Het WRR rapport over klimaatrechtvaardigheid (feb.2023) stelt dat er veel verschillende manieren zijn om na te denken over de verdeling van klimaatkosten. De herkomst van deze verdelingsbeginselen ligt in de politieke filosofie en ethiek. Er zijn vier categorieën: ‘grootste nut’, ‘individuele rechten en vrijheden’, ‘draagkracht en solidariteit’ en ‘bijdrage en profijt’. Het rapport concludeert dat het huidige klimaatdebat verbreed moet worden en dat het klimaatbeleid als een verdelingsvraagstuk benaderd dient te worden. Dat is wat er in de zonnepanelendiscussie nu gebeurt.
Duurzame subsidies
Met de verdelingsbeginselen in het achterhoofd rijst de vraag: moeten de salderingsregeling en alle andere duurzame subsidies dan op de schop? Van der Wel: "Enerzijds is al jaren bekend dat vooral welgestelden van de salderingsregeling profiteren. Dat is in zekere zin exemplarisch. De winnaars van de energietransitie zijn vaak welgestelde mensen met de middelen en mogelijkheden om stappen te zetten. De verliezers zijn achtergestelde mensen die wonen in slecht geïsoleerde (huur)huizen zonder zonnepanelen, warmtepomp, zuinige apparaten of elektrische auto voor de deur."
Anderzijds is de salderingsregeling een belangrijke aanjager geweest voor zonnepanelen. "Het is natuurlijk ook fair dat mensen profijt hebben van hun investering. Het is ook de vraag of we tempo houden in de energietransitie als zulke financiële prikkels wegvallen. Dan zijn we straks allemaal verliezers, want we hebben allemaal baat bij het afkicken van fossiele brandstoffen."
Publieke discussie
Het is dus belangrijk om beleid te maken met rechtvaardigheidsoverwegingen. Van der Wel vindt ook dat die overwegingen in de publieke sfeer gedeeld moeten worden. Op de website doet Vandebron een boekje open. Ongetwijfeld zullen er toch boze of ontevreden Vandebron-klanten zijn, die kunnen overstappen, maar ook andere leveranciers overwegen de heffing in te voeren. Gaat dit zonnepanelen een slecht imago geven en gaan mensen twijfelen of ze eraan beginnen? De tijd zal het leren. Deze discussie laat maar weer eens zien dat de populairste slogan tijdens klimaatdemonstraties "What do we want? CLIMATE JUSTICE! When do we want it? NOW!" makkelijker gezegd is, dan gedaan.
Meer weten over klimaatrechtvaardigheid en meepraten? Op 23 oktober een avond met politicoloog dr. Fatima Denton met advocaat dr. Tim Bleeker over The road to climate justice.
