Science Café Utrecht
Wist je dat je brein zich blijft ontwikkelen tot je veertigste? Dat je hersenen 20% van de totale hoeveelheid zuurstof en bloed in je lichaam gebruiken? Of dat die grijze massa daarboven bij het wakker worden genoeg elektriciteit produceert om een klein lampje te laten branden? Dit zijn slechts een paar voorbeelden van de enorme berg resultaten die hersenonderzoek de laatste jaren heeft opgeleverd. De neurowetenschap floreert: het brein is booming. Maar hoe bepalend zijn onze hersenen nu eigenlijk voor gevoel, gedrag en geheugen? Daar probeert presentator Mustafa Marghadi tijdens het Science Café Utrecht met een viertal wetenschappers achter te komen. Wat blijkt: we weten veel, maar er valt nog heel wat te ontdekken over ons meest complexe orgaan.
Het anticiperende brein
Neem nu de manier waarop we ons door te ruimte bewegen. Hoe kan het dat we schijnbaar moeiteloos door drukke mensenmassa's manoeuvreren, zonder al te vaak te botsen? Dr. Anouk Keizer (Psychologie, UU) legt uit dat ons brein een blauwdruk van ons lichaam maakt. Daarin liggen allerlei gegevens opgeslagen, bijvoorbeeld hoe breed en lang we zijn. Aan de hand van die gegevens berekenen de hersenen in een split-second of je iets naar links of naar rechts moet om een naderend paaltje te ontwijken. Dat gaat iets minder makkelijk als we te maken hebben met bewegende mensen. Zo heeft iedereen wel eens meegemaakt dat je langs iemand probeert te lopen die precies dezelfde richting kiest. Je beweegt wat ongemakkelijk heen en weer, totdat je allebei een tegengestelde richting hebt gekozen en elkaar kunt passeren. De hersenen van twee personen maken een inschatting, maar het blijkt onmogelijk om die van de ander te voorspellen.
Het communicerende brein
Onze hersenen hebben dus een sterk anticiperend vermogen. Aan de hand van allerlei informatie doen ze een voorspelling en die bepaalt in grote mate ons gedrag. Volgens neurolinguïst dr. Suzanne Dikker (Taalwetenschap, UU) werkt dit bij talige communicatie ook zo. Als je het woord 'gras' hoort, bijvoorbeeld, is dat een signaal voor je brein om razendsnel te bedenken wat er allemaal mogelijk is met dat woord. Je denkt aan 'groen', aan de 'wei', misschien wel aan voetbal: associaties die het mogelijk maken om te voorspellen wat de ander gaat zeggen. Op die manier gebeurt het regelmatig dat je andermans zin kan afmaken. Je rijdt dan als het ware mee op het ritme van je gesprekspartner. Uit onderzoek van Dikker blijkt dat je zo'n moment van synchroniciteit ook daadwerkelijk in de hersenen kan waarnemen. Zo ontdekte ze dat hersengolven van mensen zich op elkaar kunnen afstemmen. Om dit zichtbaar te maken ontwikkelde ze samen met mediakunstenaar Matthias Oostrik de Mutual Wave Machine, een installatie in de vorm van een capsule die de hersengolven van twee mensen kan meten en harmoniseren.
Het (on)gezonde brein
Zoals we niet altijd helemaal op dezelfde golflengte zitten, zo gaat er ook in de hersenen wel eens wat mis. Schade, door degeneratie van hersencellen bijvoorbeeld, beïnvloedt in grote mate het gedrag en denkvermogen van de patiënten. Prof. Iris Sommer (Psychiatrie, UMC Utrecht) beschreef in 'Haperende Hersenen' de verhalen van negen mensen met een hersenaandoening, zoals Parkinson en dementie. Wat opviel was dat de symptomen voor een groot deel overeenkomen. Ook de onderliggende mechanismen vertonen een grote overlap. Bijna altijd is er een lange aanloopfase, reden om vol in te zetten op preventie. Hoe houd je je hersenen gezond? Antwoorden kunnen uit onverwachte hoek komen, stelt Sommer. Zo kan een middel tegen suikerziekte helpen om het verwerken van suiker in het brein te verbeteren, zodat het meer energie kan opnemen. En visolie helpt de aanmaak van nieuwe hersencellen. Of sporten altijd gezond is, dat moeten we verder onderzoeken. Het wordt steeds duidelijker dat eenzaamheid toxisch is voor het brein. Dus, vette vis in goed gezelschap, is het advies.
Het (on)vrije brein
De bètawetenschappers aan tafel zoomen in op de verschillende onderdelen van de hersenen, zij hebben het over de prefontale cortex, witte stof en grijze stof, of over neuronen of dendrieten. Maar hoe zit het met het grotere plaatje, zoals bewustzijn of de vrije wil? Neurowetenschappers zoals Dick Swaab trekken volgens dr. Niels van Miltenburg (Filosofie, UU) te sterke conclusies uit hun metingen als ze weer eens zeggen dat we ons brein zijn. Dat ons gedrag wordt bepaald door onbewuste processen in onze hersenen, betekent volgens hem niet dat er helemaal geen vrije wil bestaat. Hoewel we veel onbewust doen, zijn er genoeg momenten dat we wél bewuste keuzes maken, dat we wél nadenken over wat we doen. Ons bewustzijn blijft hoe dan ook een mysterie: want hoe kan een verzameling onbewust en afhankelijke van elkaar opererende cellen toch een bewust geheel vormen? Deze vorm van emergentie is nog niet niet te verklaren. En het is een vraag die wat Van Miltenburg betreft de filosofie in samenwerking met de neurowetenschap moet gaan beantwoorden.
Je kunt het hele Science Cafe over het BREIN, dat een inkijkje gaf in de keuken van het de verschillende disciplines die zich bezig houden met onderzoek naar het brein, nu terugluisteren. Wil je naar aanleiding van bovenstaande meer weten en de diepte in? Klik dan op een van de gerelateerde video's hieronder. De volgende editie van het Science Cafe, over GEWELD, staat gepland op maandag 25 april. Van terroristische aanslagen tot moordlustige chimpansees. Hoe verklaren we de intrinsieke neiging naar geweld? Is het te rechtvaardigen? Presentator Sofie van den Enk gaat dan in gesprek met vier UU-wetenschappers.
