De aap in ons
Ongekende drukte in het Academiegebouw voor een maandagavond. Apenkenner Frans de Waal is een beroemdheid en speciaal voor het tweede lustrum van de studierichting Liberal Arts and Sciences kwam hij naar Utrecht. Tegenwoordig is hij werkzaam als professor in de psychologie aan Emory University in Atlanta en Universiteitshoogleraar in Utrecht, maar hij begon als bioloog in Nijmegen. Voor veel studenten is De Waal een rolmodel. Tijdens zijn lezing vertelde hij dat studenten vooral hun belangstelling moeten volgen. Dat je dan misschien buiten je eigen vakgebied raakt, is helemaal niet erg. De splitsing tussen disciplines in de academische wereld is volledig kunstmatig. Een goede wetenschapper kijkt over de grenzen heen en laat zich niet tegenhouden door taboes. Want die zijn er in de wetenschap genoeg, zo merkte De Waal gedurende zijn carrière.
Andere kijk op gedrag
Lange tijd was het in wetenschap niet gepast om gedrag van apen en mensen te vergelijken. Wij mensen hadden ons eigen takje in de stamboom. Wij stonden boven de dieren, kennen moraal, empathie en verzoening. Toen Japanse wetenschappers in de jaren '50 voorstelden om cultuur bij dieren te onderzoeken, werden ze door hun collega's in het Westen minachtend aangekeken. Ook cultuur zou iets typisch menselijks zijn. Maar hier kwam verandering in. Na de komst van DNA-technieken bleek dat het genetisch materiaal van apen en mensen voor ongeveer 98,5 procent overeenkomt.
Nu, zo'n 60 jaar later, laat De Waal aan de hand van filmpjes zien dat 'typisch menselijke' eigenschappen ook bij dieren te vinden zijn. Zo kunnen olifanten goed samenwerken en maken chimpansees afspraken. Dat vraagt een een hoge mate van coördinatie. De Waal vertelt dat olifanten (zie dit fragment uit Through the Wormhole) en ook dolfijnen zichzelf in een spiegel herkennen, wat een zeer complexe vorm van empathie veronderstelt. Dit wereldberoemde filmpje toont aan dat aapjes een gevoel van rechtvaardigheid kennen. Vanuit andere vakgebieden werd met ongeloof gereageerd, volgens Kantiaanse filosofen was dit onmogelijk: rechtvaardigheid was ontstaan in de Franse Revolutie, vonden sommigen. Communicatie tussen verschillende vakgebieden, blijft een lastige zaak, blijkt wel. Begripsverwarring ligt op de loer. Volgens De Waal toont dit aan in hoeverre cultuur, maatschappij en vastgeroeste overtuigingen de zogenaamde objectieve wetenschap beïnvloeden.
Wetenschap loopt achter
"De wetenschap is geen leider, eerder een volger", concludeert De Waal daarom. Na de Tweede Wereldoorlog was veel onderzoek gericht op agressie en geweld, in de jaren '80 lag de focus op zelfzuchtigheid door de opkomst van kapitalistische markt, en nu na de crisis op solidariteit. Een constante factor in het onderzoek was de gender bias. Of het nu apen, vogels of mensen waren, het was altijd de mannelijke populatie die werd bestudeerd. Daar kwam langzaam verandering in zodra er meer vrouwelijke wetenschappers ten tonele verschenen. Het is dus afwachten wat de invloed van de enorme stijging aan studentes in de toekomst gaat zijn.
Zoogdieren in het ziekenhuis
Nu het in de mainstreamwetenschap is doorgedrongen dat apen en mensen niet zo heel veel van elkaar verschillen, heeft De Waal zijn onderzoeksterrein zelfs verplaatst van dierenverblijven naar de medische wereld. Het blijkt dat de conflict resolution strategieën van alfamannetjes op de apenrots niet zo veel verschillen van de manier waarop chirurgen met elkaar omgaan in operatiekamers. "Eigenlijk is dit ook niet zo raar", aldus De Waal, "we zijn toch gewoon allemaal zoogdieren." Hiërarchische kwesties kunnen leiden tot conflict en als de medische staf niet meer als team functioneert kan dat dodelijke gevolgen hebben. Dit gedragsonderzoek, wat nog in de kinderschoenen staat, moet leiden tot protocollen en kan mogelijk levens redden. Zijn er dan helemaal geen verschillen tussen mensen en apen? "Jawel", zegt de primatoloog, "de menselijke taal is zeer complex en onderscheidt ons van de dieren."
Kijken over de grenzen van je vakgebieden kan veel opleveren, zeker als je verschillende disciplines integreert. Daarbij moet je natuurlijk wel open blijven staan voor de kennis van deskundigen. Zo kan je voorbij de gebaande paden gaan, zonder jezelf in de vingers te snijden. Luister de lezing 'Niet menselijks is de aap vreemd' terug.
